ئەوسی كوڕى خالید(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی خالیدی كوڕی عوبەیدی كوڕی ئومەییەیە، لە پشتیوانانە لە ئەوسیەكان،[1] دواى وەفاتى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ژیاو بەشدار بوو لە جەنگى یەرمووكدا.[2]

ئەوسی كوڕى خالیدى كوڕی قرط(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی خالیدی كوڕی قرطى كوڕی قەیسی نەجاریە، لە پشتیوانانە لە بەنى نەجار، هەرچەندە زۆرێك وەك هاوەڵ ناویان نەهێناوە، بەڵام ئیبن حەجەر بە چەند بەڵگەیەك دەیسەلمێنێت كە هاوەڵ بووە:

یەكەم: كوڕێكى هەبوو بە ناوى صەفوان كە تابعیەكى ناسراو بوو، دەى ئەگەر كوڕەكەى تابعى بوبێت ئەوا دەكرێت خۆی هاوەڵ بووبێت.

دووەم: ئەگەر پێش سەردەمى ئیسلام كۆچی دوایی بكردایە ئەوا كوڕەكەى هاوەڵ دەبوو، بۆیە دیارە لە دواى هاتنى ئیسلام و بەڵكو پاش وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كردووە.

سێیەم: خێزانەكەشی كە ئوم صەفوان بوو یەكێك بوو لەو ئافرەتانەى بەیعەتیان دا بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر باوەڕدارى مێردەكەشی.

چوارەم: كاتێ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد هیچ كەسێكی پشتیوانى بە بێباوەڕی نەمابوو و هەموو موسڵمان بووبوون.[3]

ئەمەش ئاماژەیە بە وردبینی ئیبن حەجەر لە كتێبەكەیدا نەك ئەوەى تەنها نەقڵی زانیارى كردبێت و بەس.

ئەوسی كوڕی ثابت (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی ثابتی كوڕی مونذیری كوڕی حەرامە، ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان،[4] دایكی ناوى سەخطاى كچی حارثهى كوڕی لەوذان بوو.[5]

برایەكى ناوى حەسان بوو كە شاعیری پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوو،[6] حەسان و ئەوس لە باوكەوە برا بوون و دایكیان جیا بوو.

برایەكى تری هەبوو بە ناوى ئوبەى كە لە دایك وباوكیشەوە برا بوون.[7]

ژنەكەى ئەوس ناوى صورەیمە یان صەرمە بوو.[8]

ئەوس كوڕێكى هەبوو بە ناوى شەداد كە هاوەڵێكى زۆر دیارى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو و چەندین فەموودەى گێڕاوەتەوە.[9]

ئەوس لە بەیعەتى عقەبەی دووەمدا بەشدارى كرد،[10] هەروەها لە غەزاى بەدرو ئوحودیشدا بەشدار بوو و لە غەزاى ئوحوددا شەهید بوو.[11]

واقیدی دەڵێت لە خەندەق و غەزاكانى تریشدا بەشدار بووەو دواتریش ژیاوە تا دواى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) لە سەردەمى خیلافەتى عوثمانى كوڕی عەففاندا كۆچی دوایی كردووە،[12] بەڵام راى یەكەم راستترە چونكە كاتێ لە ئوحوددا شەهید بوو حەسانى براى شیعرێكى لەسەر وت كە دەڵێت

هەریەك لە ئیبن عەبدولبەر و ئیبن ئەثير وئیبن حەجەریش ئەو رایەیان پێ راستە كە لە جەنگى ئوحوددا شەهید بووە.

كاتێ موسڵمانان كۆچیان كرد بۆ مەدینە عوثمانى كوڕی عەففان لە ماڵی ئەوس دابەزى و لەوێ مایەوە،[14] دواتریش پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) برایەتى خستە نێوان ئەو دوانەوە.[15]

رایەك هەیە دەڵێت ئەم ئایەتەی قورئان سەبارەت بە ئەوس و خێزانەكەى دابەزى (للرجال نصيب مما ترك الوالدان والأقربون)،[16] بەڵام ئەمە سەبارەت بە ئەوسی كوڕی ثابتى ئەنصاری براى خالید و عورفوطهیە.

ئەوسی كوڕی ثابت (رضي الله عنه)

ئەم هاوەڵەش جیایە لەو دوو هاوەڵەى تر، ئەمیش لە پشتیوانانە.

ئیبن عومەر دەگێڕێتەوە كە لە غەزاى ئوحوددا ویستم بەشدارى بكەم، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە بچووكى زانیم و منى وەك پاسەوان لە مەدینە دانا، چەند كەسی تریش لەگەڵمدا بوون پاسەوانى مەدینەیان دەكرد، لەوانە ئەوسی كوڕی ثابت و ئەوسی كوڕی عرابەو رافعی كوڕ خدیج.[17]

ئایا ئەم هاوەڵە یەكێك نیە لەو دوو ئەوسەى تر كە ناوى خۆیان و باوكیشیان وەك یەكە؟

ئێمە دەزانین ئەو دوو هاوەڵەى تر كە هەردووكیان ناویان ئەوسی كوڕی ثابت بوو و هەردووكیشیان لە پشتیوانان بوون هەردووكیان لە غەزاى ئوحوددا كوژراون و مردون، بەڵام ئەمەیان لە مەدینە ماوەتەوە، یەكەمیان كە براى حەسسان بوو لە ئوحوددا شەهید بوو، دووەمیشیان دەزانین سێ منداڵی هەبووەو مردووە، بەڵام ئەمەیان لەبەر كەمى تەمەنى لە مەدینەدا ماوەتەوە تا پاسەوانى بكات، خۆ نەگونجاوە كەسێك كە هێندە بچووك بووبێت كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نەیهێشتبێت بەشدارى ئوحود بكات ژنێك و سێ منداڵی هەبووبێت، هەروەها غەزاى ئوحودیش وەك غەزاى بەدر نەبوو تا بڵێین بەشێكى زۆری موسڵمانان لە مەدینە مابنەوە، بەڵكو لە بەدردا زۆر موسڵمانى گەورەو بەتواناش هەبوون نەچووبوون، بەڵام لە ئوحوددا موسڵمانان هەموو بەشدار بوون، بۆیە لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت ئەم ئەوسی كوڕی ثابتە جیایە لەو دوانەى پێشوو، دەشبینین ئیبن حەجەر لە (الإصابة)دا جیا لەو دوانەى پێشوو هێناویەتى.

ئەوسی كوڕی ثابتى ئەنصاری(رضي الله عنه)

ئەم هاوەڵە جیایە لە ئەوسی كوڕی ثابتی كوڕی مونذیر، ئەمیش ناوى ئەوسەو لە پشتیوانانە، ژنەكەى ناوى ئوم كوججە بوو كە ئەمیش ژنە هاوەڵێكى پشتیوانى بوو،[18] دوو كچ و كوڕێكیشی هەبوو، لە رۆژی ئوحوددا وەفاتى كرد و ئەو سێ منداڵەى جێهێشت.[19]

لە سەردەمى نەفامیدا میرات نەدەدرا بە كچ و بە منداڵی بچووكى كوڕ یان كچ، ئەو نەریتەش هەر مابوویەوە، ئەوەبوو كاتێ ئەوس مرد دوو براى هاتن و میراتەكەیان برد، ژنەكەى ئەوس چوو بۆ لاى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و مەسەلەكەى بۆ باس كرد، ئەوەبوو ئەم ئایەتە دابەزى (للرجال نصيب مما ترك الوالدان والأقربون)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەواڵی نارد بۆ مامەكانى تا هیچ دەستكارى ئەو میراتە نەكەن.[20]

بە داخەوە تا ئێستاش باوێكى خراپ ماوە كە میرات لە ئافرەتان حەرام دەكرێت، بۆ ئەمەش چەند هەنگاوێك دەنرێ، كۆمەڵێك هەن هەر بە زۆر ئەو مافەیان لێ زەوت دەكەن، هەندێك بە كردار ئەو مەرجەیان داناوە هەركات ئەو مافە وەربگرن ئەوا پەیوەندییان لەگەڵ بپچڕن واتە ناچاریان دەكەن واز لەو مافە بهێنن، یان جار هەیە لە كاتى خۆیدا مافەكەیان نادەن و دواى دەخەن كە بەوە زیانیان پێ دەگەیەنن.

ئەوسی كوڕی ثهعلەبە (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی ثهعلەبەى تەمیمیە،[21] كەسێكى شاعیر بوو.[22]

حاكم ئەبوو عەبدوڵا ناوى لەو هاوەڵانەدا هێناوە كە لە نەیسابوور نیشتەجێ بون.[23]

ئیبن حەجەر هێناویەتى لە بەصرە نیشتەجێ بووەو كۆشكی ئەوس لە بەصرە هی ئەو بووە، لەگەڵ طهلحە كێشەیەكیان لەنێواندا بوو، بۆیە ئەوس چوو بەرەو شام بۆ لاى موعاویەى كوڕی ئەبوو سوفیان.

سەبارەت بە هاوەڵبوونى گومان هەیە، تەنانەت ئیبن حەجەر دەڵێت ئەگەر حاكم نەیوتایە لە هاوەڵانە لێرەدا ناویم نەدەهێنا.[24]

ئەوسی كوڕی ثهعلەبەى ئەنصاری(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی ثهعلەبەیە و لە پشتیوانانە،[25] یەكێكە لەو چوار كەسەی كە لە جەنگى تەبووكدا لەگەڵ پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) نەچوون بۆ غەزا، ئەوەبوو خواى گەورە سزاى دانا بۆیان تا دواتر خوا لێیان خۆش بوو و ئایەتیان لەسەر دابەزى.[26]

سەبارەت بە ناو و ژمارەى ئەو كەسانەى لە غەزاى تەبووكدا دواكەوتن راجیایی هەیە، رایەك دەڵێت دە كەس بون، بۆچوونێك دەڵێت حەوت كەس بوون و چوار كەسیان خۆیان بەستبوویەوە بە پایەكانى مزگەوتى پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) تا ئەو كاتەى خوا لێیان خۆش دەبێت، بۆچوونێك ناوى سێ كەس دێنێت،[27]رایەكیش ناوى شەش كەس دێنێت كە بریتین لە (ئەوسی كوڕی خيذام، ئەبوولبابە، ثهعلەبەى كوڕی وەدیعە، كەعبی كوڕی مالیك، مرارەى كوڕی رەبیع، هیلالی كوڕی ئومەییە).[28]

زۆرجار بە جیا لە سەرچاوەكاندا ناوى یەكێك لەو شەش هاوەڵە دێت كە خۆی بەستوەتەوە بە پایەكانى مزگەوتەوە تا تەوبەیەك بێت لەو كارەى و خواى گەورە لێی خۆش بێت، بەڵام لەو شەش كەسە ئەوانەى خۆیان بەستەوە بە پایەكانى مزگەوتى پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم) سێ كەس بوون  و بریتی بوون لە ئەوس و ئەبوو لبابە و ثهعلەبە.[29]

سەبارەت بەو كەسانەى كە نەچون بۆ غەزاى تەبووك ئیبن كەثير دەڵێت: ئەوانەى نەچوون بۆ غەزاى تەبووك چوار بەش بوون، بەشێك فەرمانیان پێكرابوو لەلایەن پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) تا نەچن و پاداشتیان بۆ هەیە وەك عەلى كوڕی ئەبووطالیب و موحەممەدى كوڕی مەسلەمەو ئیبن ئوم كلثوم، دەستەیەكی تر بیانوویان هەبوو لەبەرئەوەى لاواز و نەخۆش بوون، دەستەیەكیش ئەوانە بوون كە لە خەفەتى نەچوونەكەیان دەگریان، ئەمانە تاوانبارەكان بوون و بریتی بوون لە ئەبوولوبابەو هاوەڵەكانى، دەستەى چوارەمیش سەركۆنەكراوان بوون كە بریتی بوون لە دوورووەكان.[30]

ئەوسی كوڕی جەهیش (رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی جەهیشى كوڕی یەزید لە نەخەعیەكانە، بە ئەرقەمیش ناسراوە، وەك وەفدى نەخەعیەكان هاتووەتە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم).[31]

دەوترێت ناوى ئەوسى كوڕی جەهیشی كوڕی یەزیدە و لە نەخەعیەكانە.[32]

بەڵام ئیبن سەعد وا ناوى دێنێ، ئەرقەمى كوڕی یەزیدى كوڕی مالیكى كوڕی عەبدوڵا.[33]

ئیبن حەجەریش بۆچوونێكی تر دێنێ كە دەڵێت ناوى ئەرقەمى كوڕی عەبدوڵاى كوڕی حارثه..[34]

ئیبن سەعد گێڕانەوەیەكى هێناوە كە نەخەعیەكان دوو كەسیان نارد بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا موسڵمان بوونى خۆیان بگەیەننە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەرطهئەى كوڕی شەراحیل لە بەنى حارثه و ئەرقەم لە بەنى بەكر، ئەم دوو كەسە شێوەو روخسارو كەسایەتییەكى باشیان هەبوو، چوونە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) پێشنیازى موسڵمان بوونى بۆ كردن، ئەوانیش قبووڵیان كرد و بەیعەتى خۆیان و هۆزەكانى خۆیانیشیان دا بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەرى خواش (صلى الله عليه وسلم) سەرسام بوو بە قەد و بالآو كەسایەتییان، فەرمووى ئەرێ هۆزەكانتان كەسی تریان وەك ئێوە تێدایە؟ وتیان بەڵێ لەپشت خۆمانەوە لەناو هۆزەكانماندا حەفتا كەسمان جێهێشتووە كە هەموویان لە ئێمە باشترن و كاروبارەكان بەڕێوە دەبەن، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نزاى كرد بۆ هەردووكیان و بۆ هۆزەكانى هەردووكیان و فەرمووى (اللهم بارك فی النخع)، ئینجا ئالآیەكى دایە دەست ئەرطهئە تا رێبەرى هۆزەكەى بكات، ئەویش ئالآكەى هێشتەوە تا لە رۆژی فەتحى مەككەدا ئەو ئالآیەى لەگەڵ خۆی هێنا، لە رۆژی قادسیەشدا ئەو ئالآیەى پێ بوو، بەڵام لە قادسیەدا شەهید بوو، ئینجا دورەیدی براى ئالآكەى گرتەدەست.[35]

ئەوسی كوڕی جوبەیر (رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی جوبەیر لە هاوەڵە پشتیوانەكانە، لە غەزاى خەیبەردا شەهید بووە.[36]

جوولەكەكان لە خەیبەردا لە هەر كاتێكی تر زیاتر خۆیان گرت و ژمارەیەك هاوەڵیش تیایدا شەهید بوون، تا ئەوەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئالآكەى دایە دەست عەلى كوڕی ئەبوو طالیب و خواى گەورە سەركەوتنى بەخشی بە موسڵمانان و ژمارەیەكیش لە موسڵمانان كە زیاترینیان لە پشتیوانان بوون فەزڵی شەهیدییان بەركەوت، یەكێكیش لەوانە ئەم هاوەڵە پشتیوانیە بوو.

ئەوسی كوڕی حەبیب(رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی حەبیب لە هاوەڵە پشتیوانەكانەو لە غەزاى خەیبەردا شەهید بوو، دەوترێت ئەم هاوەڵە و ئەوسی كوڕی جوبەیر هەر یەك كەسایەتین.[37]

ئەوسی كوڕی حەدەثان (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی حەدەثانى كوڕی عەوفی كوڕی رەبیعەیە، لە هاوەڵانى دانیشتووى مەدینەدا ناوى هاتووە،[38]ئەم هاوەڵە لە بەنی نەصیر بوو.[39]

ئەوس كوڕێكى هەبوو بە ناوى مالیك كە فەرموودەى گێڕاوەتەوە لە هاوەڵانى وەك عومەرى كوڕی خەتتاب و ئەبووذەر،[40] هەروەها فەرموودەى گێڕاوەتەوە لە باوكیەوە،[41] سەبارەت بە هاوەڵبوونى مالیكی كوڕی ئەوس راجیایی هەیە.[42]

لە رۆژی (مینا) دا پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەوسی كوڕی حەدەثان و كەعبی كوڕى مالیكی نارد و داواى لێكردن بەناو خەڵكدا هاوار بكەن (بەهەشت تەنها باوەڕدارى دەچێتە ناو و رۆژانى (مینا) یش رۆژانى خواردن و خواردنەوەن).[43]

دەشوترێت بەڵكو بیشری كوڕی سوحەیم بووە ئەو رۆژە ئەو هاوارەى كردووە.[44]

لە گێڕانەوەیەكى تردا هاتووە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە حەجى ماڵئاواییدا بودەیلی كوڕی وەرقائی بە وشترەكەیەوە نارد  تا لە رۆژی مینادا بەناو خەڵكدا هاوار بكات ئەم رۆژانە رۆژانى خواردن و خواردنەوەن.[45]

بۆیە دەردەكەوێت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) تەنها یەك هاوەڵی رانەسپاردووە بۆ ئەو كارەو چەند هاوەڵێكى راسپاردووە تا لە شوێنە جیاجیاكاندا بەناو خەڵكدا هاوار بكەن و ئەوە بڵێن، بەڵام لەوانەیە هەریەكە لە ئەوس و كەعب پێكەوە چووبنە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)  و ئەو فەرمانەى پێ كردبن، یان لەكاتى هاواركردندا ئەو دوانە بەیەك گەیشتبن.

ئەوسی كوڕی حەوشەب(رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی حەوشەب لە هاوەڵە پشتیوانەكانە،[46] نوقەیر كە یەكێكە لە هاوەڵان دەگێڕێتەوە لە ماڵی ئەوس پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بینیوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چووە بۆ ماڵی ئەوس و لەوێ دانیشتووە و سەردانى كردووە، ئەوسیش بڕێك ترێی هێناوەو خستویەتیە دەستى پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم)،[47] ئەم فەرموودە بەم جۆرەش هاتووە كە تێكەڵەیەك هێنرا بۆی، فەرمووى ئەوە چیە؟ وتیان ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەوە شیر و هەنگوینە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى ( هذان شرابان لا نشربه ولا نحرمه فمن تواضع للّه رفعه الله ومن تجبّر قصمه الله ومن أحسن تدبير معيشته رزقه الله تعالى)،[48] (ئەوانە دوو خواردنەوەن كە ئێمە بەم جۆرە تێكەڵە نایخۆین و بە حەرامیشی نازانین، هەر كەس لەبەر خوا تەوازوعى هەبێت خواى گەورە پلەوپایەى بەرز دەكاتەوە، هەركەسیش خۆبەزلزان بێت خوا دەیشكێنێت، هەركەس بەجوانى بژێوی رێكبخات خواى گەورە رۆزى دەدات).

لەم فەرموودەدا ئاماژە بەوە دراوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) حەز و تاسەی خۆی بۆ خواردنەكان جیا داناوە لە بڕیارى حەلآڵ و حەرام، بۆیە ئەوەى خۆی حەزى پێ كردبێت یان رقی لێ بووبێت نەیكردووە بە بنەما بۆ حەلآڵی و حەرامى، چونكە ئەوە بەشێك بووە لە سروشتى مرۆیی هەر كەسێك، سیفەتى پێغەمبەر () وابوو (پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەرگیز رەخنەى نەدەگرت لە خواردن، ئەگەر حەزى لێ بكردایە دەیخوارد و ئەگەریش حەزى لێ نەكردایە جێی دەهێشت)،[49] لە گێڕانەوەیەكى تردا هاتووە (ئەگەر حەزى پێ نەكردایە بێدەنگ دەبوو).[50]

ئەوسی كوڕی خەولی(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی خەولى كوڕی عەبدوڵاى كوڕی حارثه، ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان،[51] دایكی ناوى جەمیلەى كچی ئوبەى كوڕی مالیك بوو، عەبدوڵاى كوڕی ئوبەى كوڕی سەلوول خاڵۆی بوو.[52]

ئەوس خوشكێكی هەبوو بە ناوى خەولە كە ئەویش هاوەڵ بوو.[53]

كچێكی هەبوو بە ناوى فەسحوم[54] كە هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو و بەیعەتى پێ دابوو،[55] بەڵام ئەو كچەشی بێ بوونى هیچ منداڵێك مرد، واتە ئەوس هیچ نەوەیەكى لە دواى خۆی جێنەهێشت،[56] ئەوس ناسراوە بە ئەبوو لەیلا.[57]

كاتێ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) برایەتى خستە نێوان كۆچەران و پشتیوانان هەریەك لە ئەوسی كوڕی خەولى و شوجاعى كوڕی وەهبی كرد بە برای یەك.[58]

ئەوسی كوڕی خەولى بەشدار بوو لە جەنگى بەدر و ئوحود و هەموو غەزاكانى تریش كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەشدار بوو تیایاندا.[59]

ئیبن سەعد هێناویەتى ئەوس یەكەم موسڵمان بووە بە زمانى عەرەبی بە جوانى شتی نووسیوە، هەروەها لە تیرهاوێژیدا زۆر هەڵكەوتە بووە.[60]

پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێش دەرچوونى لە مەدینەوە بۆ مەككەبە نیازى  عومرە، هەریەك لە ئەبوو رافع و ئەوسی كوڕی خەولى نارد بۆ لاى عەبباس تا داواى مەیمونەى بۆ بكەن، عەبباسیش رازى بوو مەیموونە بدات بە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، ئەو دوو هاوەڵەش گەڕانەوە بەڵام وشترەكانیان ون بوون، بۆیە چەند رۆژێك لە (بطن رابغ) مانەوە تا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە ناوچەى (قدید) گەیشت پێیان كە وشترەكانیان دۆزیبوونەوە، ئیتر لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چوون بۆ مەككە.[61]

هەروەها كاتێك چوون بۆ عومرەى پاش رێككەوتنى حودەیبیە، لەوێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چەكەكانى لە ناوچەیەك دانا و ئەوسی كوڕی خەولى هاودەم بە سەد هاوەڵەوە لاى ئەو چەك و شمەكانە دانا[62] تا ئاگاداریان بن و نەبادا قوڕەیش ناپاكى بنوێنن.

كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد ئەوس چوو بۆ لاى عەلى كوڕی ئەبوو طالیب و پێى وت سوێندت دەدەم بە خوا لە شۆردن و كفنكردنى پێغەمبەرى خوادا رێ بدە پشكی بەشداریمان هەبێت، بۆیە عەلى كوڕی ئەبوو طالیب رێی دا بەشدار بێت لە شۆردنى تەرمى پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم).[63]

ئەوەبوو عەلى كوڕی ئەبوو طالیب تەرمەكەى دەشۆرد و فەضليش جلەكەى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) گرتبوو تا لەبەرى لانەچێت و ئەوسیش ئاوى دەكرد بەسەر تەرمەكەیدا.[64]

سەبارەت بەوانەى چوونە ناو گۆڕەكەوە تا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەسپەردە بكەن دەوترێت ئەوسی كوڕی خەولیش دابەزیوەتە ناو گۆڕەكەوە، ئەویش كاتێك تەرمەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە ژوورەوە بوو، پشتیوانان لەبەر دەرگا كۆبوونەوەو وتیان الله الله ئێمە خاڵوانى پێغەمبەرى خواین، دەى با یەكێكمان بەشدار بێت، بۆیە هەموویان رێككەوتن لەسەر ئەوسی كوڕی خەولی، ئەویش بەشدار بوو لە شۆردنى تەرمى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و دابەزاندنى تەرمەكەى بۆ ناو گۆڕەكەى.[65]

ئەوسی كوڕی خەولى لەگەڵ عومەرى كوڕی خەططابدا زۆر برایەتییان خۆش بوو و هیچیان لەیەكدى نەدەشاردەوەو تا بكرایە هەركامیان شتێكى بزانیایە دەیوت بەوى تریان، ئیتر نهێنی نێوانیان زۆر كەم بوو.[66]

ئەوس لە سەردەمى خیلافەتى عوثمانى كوڕی عەففاندا لە مەدینە كۆچی دوایی كرد.[67]

ئەوسی كوڕی خيذام (رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی خيذام لە غەزاى تەبووكدا دواكەوت و بەشدارى نەكرد و لەسەر ئەوەش سزا درا.[68]

سەبارەت بە ناو و ژمارەى ئەو كەسانەى لە غەزاى تەبووكدا دواكەوتن راجیایی هەیە، رایەك دەڵێت دە كەس بون، بۆچوونێك دەڵێت حەوت كەس بوون و چوار كەسیان خۆیان بەستبوویەوە بە پایەكانى مزگەوتى پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) تا ئەو كاتەى خوا لێیان خۆش دەبێت، بۆچوونێك ناوى سێ كەس دێنێت،[69]رایەكیش ناوى شەش كەس دێنێت كە بریتین لە (ئەوسی كوڕی خيذام، ئەبوولبابە، ثهعلەبەى كوڕی وەدیعە، كەعبی كوڕی مالیك، مرارەى كوڕی رەبیع، هیلالی كوڕی ئومەییە).[70]

ئەوس وەك تەوبە و پەشیمانى لەو كارەى خۆی بەستەوە بە پایەكەى مزگەوتى پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم)، ئەوەبوو دواتر خواى گەورە ئایەتى لێخۆشبوونى سەبارەت بەو كەسانە دابەزاند.[71]

زۆرجار بە جیا لە سەرچاوەكاندا ناوى یەكێك لەو شەش هاوەڵە دێت كە خۆی بەستوەتەوە بە پایەكانى مزگەوتەوە تا تەوبەیەك بێت لەو كارەى و خواى گەورە لێی خۆش بێت، بەڵام لەو شەش كەسە ئەوانەى خۆیان بەستەوە بە پایەكانى مزگەوتى پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم) سێ كەس بوون  و بریتی بوون لە ئەوس و ئەبوو لبابە و ثهعلەبە.[72]

ئەم رووداوە بەڵگەیە لەسەر چەند شتێك: لەوانە:

ئەوانەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سزاى دان لەوانە بوون كە لە ناخەوە باوەڕدار بوون، چونكە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ دوورووەكان هیچ سزایەكى دنیایی دیارى نەكرد، ئەوە بوو خواى گەورەش ئایەتى دابەزاند بۆ لێخۆشبوون لە باوەڕداران.

لادان لە فەرمانى خواو پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) مەسەلەیەكى گاڵتە نیە و هێڵی سوورەو پویستە خۆمان بپارێزین لێی، ئەگەریش تووش بووین تەوبەى تەواوى لێ بكەین، مەرجیش نیە تەنها بە وتنى چەند وشەیەكى داواى لێخۆشبوون خواى گەورە لێمان خۆش بێت.

لێبوردەیی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەرامبەر هەموو تاوانێك وەك یەك نەبووەو لەم مەسەلەدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە سۆزدارى هەڵوێستى نەنواند، بەڵكو هەرچەندە هەندێكیان خۆیان بەستبوویەوە بە پایەكانى مزگەوتەوە كە ئەوپەڕی پەشیمانییان بوو لەو تاوانە، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لێیان خۆش نەبوو و سزاى دان و لێخۆشبوونەكەى دانا تا خواى گەورە بڕیارى لەسەر دەدات.

ئەوسی كوڕی ساعیدە (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی ساعیدەیە و لە پشتیوانانە.[73]

لە بەسەرهاتێكدا ناوى هاتووە كە گێڕانەوەى ئەو فەرموودەیە لاوازە، تیایدا هاتووە ئەوسی كوڕی ساعیدە چوو بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و دەموچاوى شڵەژاو و بێزار دیار بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرموو ئەى ئیبن ساعیدە ئەو بێزاریە چیە بە دەموچاوتەوە دەیبینم؟ ئەوس وتى ئەی پێغەمبەرى خوا من بڕێك كچم هەیە و نزاى مەرگیان لێ دەكەم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى نزایان لێ مەكە، كچان جوانى كاتى بەخشش و نیعمەتى كاتى موصیبەتن.[74]

ئەوسی كوڕی سەعد(رضي الله عنه)

ئەم هاوەڵە لە ئومەویەكانە، ناوى ئەوسی كوڕی سەعدەو كونیەكەى ئەبووزەیدە.[75] كاتێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد تەمەنى پەنجاو هەشت ساڵ بوو.[76]

لە سەردەمى خەلیفە عومەرى كوڕی خەتتابدا والى هەندێ ناوچەی شام بوو.[77]

لە ساڵی شانزەى كۆچی و لە تەمەنى شەست و چوار ساڵیدا كۆچی دوایی كرد.[78]

ئەوسی كوڕی سەعد(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی سەعدى كوڕی ئەبی سەرحى عامریە، كوڕێكى هەبوو بە ناوى خالید.[79]

لە موسڵمانبوانى فەتحى مەككە بوو، موسڵمان بوو، دواتر چوو بۆ مەدینەو لەوێ نیشتەجێ بوو.

ئەوس دواى سەردەمى پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) ژیا، ئیبن حەجەر باس لەوە دەكات ئەوس تا سەردەمى ئومەویەكانیش ژیاوەو لە سەردەمى والیەتى عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان لەسەر مەدینە یان تەنانەت لە ماوەى خیلافەتیدا ژیاوە.[80]

ئەوسی كوڕی سەعید(رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی سەعید كە یەكێكە لە هاوەڵە پشتیوانەكان، كوڕێكى هەبوو بە ناوى سەعید كە فەرموودەى لە باوكیەوە گێڕاوەتەوە.[81]

سەعید فەرموودەیەكى لە ئەوسی باوكیەوە گێڕاوەتەوە كە ئەوس دەڵێت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتى:(إذا كان يوم العيد وقفت الملائكة على أبواب الطريق فنادوا اغدوا يا معشر المسلمين إلى رب كريم...)،[82] (كاتێ رۆژی جەژن دێت فریشتەكان لەسەرە رێگەكاندا دەوەستن و هاوار دەكەن ئەی كۆمەڵی موسڵمانان بڕۆن بەرەو لاى خوایەكى بەخشندە...).

ئەبوو ئیسحاقی حوەینی ئەم فەرموودەى بە تەواو لاواز و شێوە مەوضووع داناوە.

ئەوسی كوڕی سەلامە (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی سەلامەى كوڕی وەقشە، براى هەریەك لە سەلەمەو سەعد و ئەبی نائیلەیە، لەجەنگى ئوحوددا شەهید بوو.[83]

ئەوسی كوڕی سەمعان (رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی سەمعان لە هاوەڵە پشتیوانیەكانە و كونیەكەشی ئەبوو عەبدوڵایە.[84]

لە فەرموودەیەكدا كە ئەنەسی كوڕی مالیكی كوڕی نەضر گێڕاویەتیەوە هاتووە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (بعثني الله عزّ وجلّ هدىً ورحمةً للعالمين وبعثني لأمحو المزامير والمعازف والأوثان وأمر الجاهلية وحَلَفَ ربي بعزّته لا يشرب عبد الخمر في الدنيا إلاّ حرّمتها عليه يوم القيامة ولا يتركها عبد في الدنيا إلاّ سقاه الله إيّاها في حظيرة القدس)، (خواى گەورە منى ناردووە بە رێنموون و رەحمەت بۆ هەموو جیهانیان و ناردوومى تا مۆسیقا و بتەكان و بارى جاهیلیەت بسڕمەوە، وە پەروەردگارم سوێندى خواردووە بە شكۆ و عیززەتى خۆی هەر بەندەیەك لە دنیادا مەى بخواتەوە ئەوا لە رۆژی دواییدا لێی حەرام دەكەم، وە هەر بەندەیەكیش نەیخواتەوە لە دنیادا ئەوا خواى گەورە لە (حظيرة القدس)دا مەى دەرخوارد دەداتەوە)، ئەوسی كوڕی سەمعان وتى ئەی پێغەمبەرى خوا سوێند بەوەى تۆی بە حەق ناردووە من ئەوانەم لە تەوراتدا خوێندووەتەوە.[85]

ئەگەر چی ئەم فەرموودەیە لە كتێبەكانى فەرموودەدا نەهاتووە بەڵام واتاكانى ئەم فەرموودەیە بە فەرموودەى صەحیح و جیاجیا لە كتێبەكانى فەرموودەدا هاتون، واتە ئەو شتانەى لێرەدا باس كراون وەك حەرامى مۆسیقا و دوورگیری لە بتەكان و بارى دەمارگیری و نەفامى سەردەمى جاهیلیەت و دوورگرتن لە مەى خواردنەوە، هەموو ئەمانە لە كتێبەكانى فەرموودەدا فەرموودەى صەحیحیان لەسەر هاتووە، بەڵام ئەم فەرمووەدەى ئەوسی كوڕی سەمعان سەنەدەكەى لاوازە.

ئەوسی كوڕی سوەید(رضي الله عنه)

ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە، دەوترێت ئەم ئایەتە سەبارەت بەم هاوەڵە دابەزیوە (للرجال نصيب مما ترك الوالدان والأقربون).[86]

ئەوسی كوڕی شورەحبیل(رضي الله عنه)

ئەم هاوەڵە بە ئەوسی كوڕی شورەحبیل و هەروەها بە پێچەوانەشەوە بە شورەحبیلى كوڕی ئەوس ناوى هاتووە، بەڵام زیاتر ناوى بە ئەوسی كوڕی شورەحبیل هاتووە، لەو هاوەڵانەیە كە چوونەتە شام و لەوێ نیشتەجێ بون.

فەرموودەیەكى لە پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە كە لە پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بیستووە فەرموویەتى (من مشى مع ظالم ليعينه وهو يعلم أنه ظالم فقد خرج من الإسلام)،[87] (هەركەس لەگەڵ ستەمكارێك رێ بكات و پاڵپشتى بێ و  بشزانێت ستەمكارە، ئەوا لە ئیسلام دەرچووە).

پشتگیری ستەمكار لە ئیسلامدا شتێكى قەدەغەكراوە، هەروەها پشتگیری كردنى ستەمكار جیایە لە سەرخستنى ستەمكار، چونكە لە ئیسلامدا سەرخستن بۆ ستەمكاریش واتاى تایبەتى خۆی هەیە، وەك لە فەرموودەى صەحیحدا هاتووە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت (انصر أخاك ظالما أو مظلوما، فقال رجل يا رسول الله  أنصره إذا كان مظلوما ، أفرأيت إذا كان ظالما كيف أنصره ؟ قال  تحجزه أو تمنعه من الظلم فإن ذلك نصره)،[88] (براكەت سەر بخە ستەم لێكراو بێت یان ستەمكار بێت، كەسێك وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەگەر ستەم لێكراو بێت سەرى دەخەم، بەڵام ئەگەر ستەمكار بێت چۆن سەری بخەم؟ فەرمووى (بەری پێ بگریت یان رێی نەدەیت ستەمەكە بكات ئەوە سەرخستنیەتى).

ئەوسی كوڕی عابید(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی عابیدە، ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە، لە غەزاى خەیبەردا شەهید بوو.[89]

ئەوسی كوڕی عەبدوڵا (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی عەبدوڵاى كوڕی حوجری ئەسلەمیە، لەكاتى كۆچی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكری صدیقدا ئەوانى دیوەو خزمەتى كردون.[90]

كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكری صدیق بەرەو مەدینە كۆچیان دەكرد ئەوسیان بینی، ئەویش كۆیلەیەكى هەبوو بە ناوى مەسعوود، پێغەمبەرى خوا و ئەبووبەكرى صدیقی سوارى وشترەكەى خۆی كرد و مەسعوودى لەگەڵیاندا نارد و داواى كرد بیانگەیەنێتە مەدینەو تا ئەوێ لێیان جیا نەبێتەوە، ئەویش تا مەدینە هاودەمى كردن و دواتر گەڕایەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی راسپارد فەرمان بگەیەنێت بە ئەوس تا وەك ئەسپ رەشۆی وشتر بكات.[91]

دەوترێت دواى كۆچی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ مەدینە موسڵمان بوو.[92]

كاتێ بێباوەڕان بەرەو جەنگى ئوحود هاتن ئەوس لەرێی مەسعوودەوە هەواڵی هاتنى بێباوەڕانى نارد بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەمەش ئاماژەیە بە موسڵمانبوونى ئەوس لەو كاتەدا.

وەستانێك:

سەبارەت بە هاوەڵ بوونى ئەوس پێویستە كەمێك وردبینەوە، چونكە وا باس كراوە ئەوس دواى كۆچى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ مەدینە موسڵمان بووە، واتە كاتێ پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بینیوە لە رێی كۆچكردنیدا ئەو كات موسڵمان نەبووە و دواتر بینیویەتى، ئەوكات پێویستە ئاگادارى ئەم چەند خاڵە بین:

یەكەم: سەرچاوەكان هەموو بە هاوەڵ ناویان هێناوەو هیچكام گومانیان نەهێناوە لەسەر هاوەڵبوونى، دەى مەرجی هاوەڵ بوونیش ئەوەیە كە بە موسڵمانى گەیشتبێتە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، موسڵمان بوونى ئەوسیش پاش كۆچ بووە.

دوەم: دەشێت مەبەست لەوەى دواى كۆچی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) موسڵمان بووە ئەوە بێت كە كاتێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) مەككەى جێهێشتووەو لە رێدا ئەوسی بینیوە لەو كاتەدا ئەوس موسڵمان بووبێت، چونكە دەبینین بە دڵسۆزى هەوڵ دەدات خزمەتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكری صدیق بكات و بەندەكەى خۆیشى و وشترەكەشی دەخاتە خزمەتیان و فەرمانیش دەكات بە كۆیلەكەى تا نەیانگەیەنێتە مەككە لێیان جیا نەبێتەوە، پاشان كاتێك دەگەنە ئەوێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە مەسعووددا بە دەربڕینی فەرمان كردن بڕێك ئامۆژگارى و راسپاردە دەنێرێت بۆ ئەوسی كوڕی عەبدوڵا، بۆیە ئەگەر ئەوس موسڵمان نەبوایە فەرمانى بۆ نەدەنارد.

سێیەم: دەكرێت ئەگەر ئەوكاتیش موسڵمان نەبووبێت ئەوس دواتر چووبێتە خزمەتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، چونكە دەزانین ئەوس هەواڵی دوژمنانى ناردووە بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئاگادارى كردوەتەوە، راى تەواویش هاتووە كە موسڵمان بووە، شوێنی نیشتەجێ بوونیشی لەسەر رێی مەدینە بووەو دوور نەبووە تا دەستى نەگاتە لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، بۆیە هەر بووە بچێتە خزمەتى.

بۆیە لە روانگەى ئەو چەند خاڵەوە دەتوانین بڵێین هیچ گومانێك نامێنێت لەسەر هاوەڵ بوونى ئەوسى كوڕی عەبدوڵا.

ئەوسی كوڕی عەتیك(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی عەتیكە،[93] یان دەوترێت ناوى ئونەیسە،[94] بەڵام ئیبن حەجەر دەڵێت لەوانەیە ئەو دوو ناوە جیاواز بن و براى یەك بن نەك یەك كەس بن،[95] ئەوس كوڕێكى هەبوو بە ناوى ئەنەس كە لە جەنگى ئوحوددا بەشدارى كرد، دواتریش لە غەزاى خەندەقدا بەشدارى كرد و لەو جەنگەشدا شەهید بوو.[96]

ئەوس لە جەنگى (جسر ئەبووعوبەید) دا كوژرا.[97]

ئەوسی كوڕی عەرابە (رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی عەرابە لە هاوەڵە پشتیوانیەكانە، لە سەردەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) مێردمنداڵ بووە، لە غەزاى ئوحوددا ئەو و چەند مێردمنداڵێكى تر داوایان كرد لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا بەشدارى غەزاكە بكەن، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رێی پێ نەدان و ئەوانى گەڕاندەوە،[98] دەوترێت ناوە راستەكەی بریتیە لە عەرابەى كوڕی ئەوس و عەرابە هاوەڵ بووەو ئەوسی باوكى لە كەسە دیارەكانى مونافیقەكان بووە،[99] ئیبن حەجەریش راى دووەمى پێ راستترە كە ناوى ئەو هاوەڵە عەرابەى كوڕی ئەوس بووە.[100]

ئەوسی كوڕی عەمر (رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی عەمری كوڕی عەبدولقارى، دواتر چووە لە خاكى میصر نیشتەجێ بوو.[101]

ئەوسی كوڕی عەمر (رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی عەمر لە پشتیوانانەو لە غەزاى ئوحوددا شەهید بوو.[102]

ئەوسی كوڕی عەوف(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی عەوفی كوڕی جابرى كوڕی سوفیانە، لە ثهقەفیەكانە،[103] لە ناوچەی طائیف نیشتەجێ بوو،[104] وەك وەفدى ثهقەفیەكان هاتە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)،[105] كاتێ ئەو وەفدە موسڵمان بوون هەموو هۆزى ثهقیفیش بە جارێك موسڵمان بوون.

بەسەرهاتێكى پەیوەست بە ئەوسی كوڕی عەوف پێش موسڵمان بوونى هەیە كە ئەویش بریتیە لەوەى كاتێك عوروەى كوڕی مەسعوود موسڵمان بوو داواى كرد لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) مۆڵەتى بدات بانگەوازى هۆزەكەى بكات، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرموو (دەى ئەوان جەنگت لەگەڵ دەكەن)، بەڵام عوروە وازى نەهێنا و سێ جار داواى كرد تا دواجار پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) مۆڵەتى پێدا، كاتێ چوویەوە بۆ لایان بانگى كردن بۆ لاى ئیسلام، ئەوەبوو ئەوانیش كەوتنە دژایەتى كردنى و دواجار دانیشتن بۆی، ئەوسی كوڕی عەوف تیرێكى بۆ وەشاند و بەری كەوت بەڵام خوێنی لێ نەڕژاند...[106]

ئەوسی كوڕی عەوف دواى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ژیاوە، پاشان لە سەردەمى خیلافەتى خەلیفە راشیدیەكانیشدا ژیاو دواجار لە سەردەمى دەوڵەتى ئومەوی و لە ساڵی پەنجاو نۆی كۆچیدا وەفاتى كرد.[107]

ئەوسی كوڕی فائید(رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی فائید یان كوڕی فاكیه یان كوڕی فاتیك، ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە لە ئەوسیەكان.[108]

ئەوسی كوڕی فائید لە غەزاى خەیبەردا بەشداری كرد و تیایدا شەهید بوو.[109]

ئەوسی كوڕی قەتادە (رضي الله عنه)

لە پشتیوانانەو لە غەزاى خەیبەردا بەشدارى كردو تیایدا شەهید بوو.[110]

ئەوسی كوڕی مالیك(رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی مالیكی كوڕی قەیسی مازنى كە ناسراوە بە ئەبووسائیب، لە غەزاى ئوحوددا بەشدارى كردووە.[111]

ئەوسی كوڕی مالیك(رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی مالیكی ئەشجەعى لە فەرموودەیەكدا باسی هاتووە.[112]

ئەوسی كوڕی مغراء(رضي الله عنه)

ئەم هاوەڵەش ژیاوە تا دواى سەردەمى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و دواتر لە جەنگى یەمامەدا شەهید بووە.[113]

ئەوسی كوڕی موعاذ(رضي الله عنه)

ئەم هاوەڵە یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى بەدر،[114] دواتر لە غەزاى بیئر مەعونەشدا بەشدار بوو.[115]

ئەوسی كوڕی مونذیر (رضي الله عنه)

ئەوسی كوڕی مونذير لە پشتیوانانە لە بەنى نەجار، لە غەزاى ئوحوددا بەشدارى كردو تیایدا شەهید بوو.[116]

ئەوسی كوڕی میعیەر (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی میعیەرى كوڕی لەوذانى قورەیشی جومەحیە، كونیەكەى ئەبوو مەحذورەیە و زیاتریش بە كونیەكەى ناسراوە.[117] 

لە كتێبی (زاد المعاد) دا بە ئەوسی كوڕی موغیرە ناوى هاتووە.[118]

بوخارى بە سەمورەى كوڕی میعیەر ناوى هێناوە.[119]

ذەهەبی دەڵێت دەشوترێت ناوى سەمیری كوڕی عومەیرە.[120]

دەوترێت بەڵكو ناوى سەمورەیەو ئەوس براى ئەبوو مەحذورە بووە، بەڵام ئیبن ئەثير دەڵێت راستتر وایە كە براكەى ناوى ئونەیس بووەو لە رۆژی بەدردا بە بێباوەڕی كوژراوە.[121]

ئەوسى كوڕی میعیەر كوڕێكى هەبوو بە ناوى عەبدولمەلیك، ئەو كوڕەی و ژنەكەشی فەرموودەیان لێوە گێڕاوەتەوە.[122]

بەڵام ئیبن هیشام لە باسی بەدردا باس لەوە دەكات ئەوسی كوڕی میعیەر بێباوەڕ بووەو بە دەستى عەلى كوڕی ئەبووطالیب كوژراوە،[123] ئەمەش واتە ئەبوومەحذورەى بە ئەوسی كوڕی میعیەر دانەناوە، بەڵام زۆرینەى راكان پێچەوانەى ئەمەن.

ذەهەبیش پێی وایە راى راستتر ئەوەیە ناوى ئەوسی كوڕی میعیەرە.[124]

لە دواى فەتحى مەككە بانگبێژی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بووە لە مەككە.[125]

لە فەتحى مەككەدا موسڵمان بووەو لەوێ ماوەتەوەو كۆچی نەكردووە بۆ مەدینە.[126]

كاتێ موسڵمان بوو چووە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بانگ بدەم؟ ئەویش فەرمووى بانگ بدە، ئیتر لەگەڵ بیلالدا بانگیان دەفەرموو، كاتێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) گەڕایەوە بۆ مەدینەو بیلالیش لەگەڵیدا گەڕایەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەبوو مەحذورەى راسپارد تا لە مەككەدا بانگ بدات، ئیتر ئەویش لەوێ مایەوەو كۆچی نەكرد بۆ هیچ شوێنێك و دواى خۆیشی كوڕ و كوڕەزاكانى ئەو بانگدانەیان بۆ مایەوە.[127]

ئەبوو مەحذوورە یەكێك بووە لە هەرە دەنگ خۆشەكانى ناو مەككە.[128]

ئیبن سەعد گێڕانەوەیەكى هێناوە كە سەرەى بانگدانەكە روون دەكاتەوە، دەڵێت كاتێك بیلال ئامادە بوایە بانگى دەفەرموو، ئەگەر بیلال ئامادە نەبوایە ئەوە ئەبوو مەحذورە بانگى دەدا.[129]

ئەبوومەحذوورە دەڵێت لەگەڵ چەند كەسێك لەرێدا بووین كە بیستمان بانگ بێژەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بانگ دەدات، ئێمەش لەگەڵیدا بە دەنگى بەرز دەمانوتەوە تا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بیبیستێت، ئەوەبوو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بانگى كردین و ئێمەش لەبەردەمیدا وەستاین، فەرمووى دەنگى كامتان بوو بیستم بەرزبوویەوە؟ هەموویان ئاماژەیان دا بە من، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) منى هێشتەوەو رێی دا ئەوان بچن، پاشان فەرمووى هەستە بانگ بدە بۆ نوێژ، منیش هیچ شتێك هێندەى ئەو فەرمانە لام سەخت نەبوو، لەبەردەم پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) وەستام و پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) خۆی بانگدانى فێر كردم.[130]

لە سەردەمى خیلافەتى ئەمیری باوەڕداران عومەرى كوڕی خەتتابدا جارێك عومەرى كوڕی خەتتاب هات و ئەبوو مەحذورە بانگى دەفەرموو، عومەر سەلامى كرد و پاشان وتى ئەرێ ناترسیت قورقوڕاگەت بتەقێت هێندە دەنگ بەرز دەكەیتەوە؟ ئەویش وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران بینیم دێیت حەزم كرد دەنگى خۆم بدەمە بەرگوێت، عومەر وتى ئەى ئەبوو مەحذورە تۆ لە ناوچەیەكى زۆر گەرمدایت، بۆیە نوێژ دوابخە تا تاوێ فێنك دەكات.[131]

مەسەلەى دەنگ بەرزكردنەوە بۆ بانگ لەو سەردەمەدا پێویستی بووە تا زۆرترینی موسڵمانان گوێیان لە بانگ بێت، بەڵام لەم سەردەمەدا كە پێشكەوتنى بەرچاو دەبینرێت و بڵندگۆكان هاتوونەتە ئاراوە، ئیتر پێویست ناكات بە دەنگ بەرزكردنەوەو فشارخستنەسەر خۆ، چونكە بە بوونى بڵندگۆكان ئامانجەكە دێتەدى.

هەروەها سەبارەت بە فێنك كردنەوەى كاتى نوێژ لەبەرئەوە بووە كە سەردەمانى زوو پێشكەوتنى ماددى نەبووەو لەبەر زۆری گەرماى رۆژ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمانى كردووە لەو كاتى گەرما زۆرانەدا نوێژ بخەنە دەمەو فێنكى تا تاوێك گەرماكە كەم بكات، بەڵام لەم سەردەمەى نوێدا كە پشكەوتنى بەرچاو هەیە، بە هۆی بوونى فێنككەرەوەكانەوە هۆكارى دواخستنەكە نامێنێت و ئیتر پێویست ناكات نوێژ دوابخرێت، بۆیە دەبینین لە هەردوو حەرەمى مەككەو مەدینەش و لە شوێنانى تری جیهانیش لە مزگەوتەكاندا نوێژ دواناخرێت و سوود وەردەگیرێت لە پێناوەكانى فێنك كردنەوە.

ئیبن موحەیریز دەڵێت: ئەبوو مەحذورەى ئامۆزامم بینی قژى زۆر هاتبوو، وتم ئامۆزا بۆچی قژت كورت ناكەیتەوە؟ وتى چۆن قژێك كورت بكەمەوە كە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەستى هێناوە بەسەردا و نزاى بەرەكەتى بەسەردا خوێندووە.[132]

لە گێڕانەوەیەكى تردا هاتووە وتى تا مردن نایبڕم، ئەوەبوو تا مرد ئەو بەشەی قژی نەبڕی.[133]

بەڵام ئەمە جێی قەناعەت نیە، چونكە فەرموودەیەكى صەحیحی لەسەر نیە تا دڵنیا بین لەوە، پاشان ئەوەش لەگەڵ عەقڵدا ناگونجێت، چونكە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە ساڵی یانزەى كۆچیدا وەفاتى كردووەو ئەبوو مەحذوورەش لە ساڵی پەنجاو نۆی كۆچیدا وەفاتى كردووە، ئەگەر ئەو رووداوە هەر لە ساڵی یانزەشدا بووبێت ئەوە نزیكەى چل و هەشت ساڵ دەكات، جا چۆن گونجاوە چل و هەشت ساڵ قژ نەبڕێت، بۆیە لەبەر نەبوونى بەڵگەیەكى صەحیحی نەقڵى لەسەری و نەگونجانیشی لەگەڵ عەقڵ، ئەمە لە راستیەوە دوورە، خۆ ئەگەر بەڵگەیەكى نەقڵی صەحیحی لەسەر بوایە كە بێ گومان هاوەڵان شایەتى ئەوەیان بدایە ئەوە قسەمان نەبوو لەسەری با لەگەڵ عەقڵیشدا نەگونجایە، بەڵام هیچ بەڵگەیەكى صەحیحی نەقڵی لەسەر نیەو تەنها گێڕانەوەیەكە كە بوخارى لە (التاریخ الكبیر) دا هێناویەتى و خۆیشی بەوە رازى نەبووە لە صەحیحەكەیدا بیهێنێت و وەك گێڕانەوەیەك لە مێژووەكەیدا تۆمارى كردووە.

لەوانەشە وەك موعجیزەیەكى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بووبێت كە بە دەستهێنانى بە قژیدا سنوورێكی دانابێت بۆ درێژبوونى قژی و لە ئاستێكدا زیاتر درێژ نەبووبێت، بەڵام بۆ ئەمەش بەڵگەمان بەدەستەوە نیە.

ئەوسی كوڕی خالید دەڵێت هەركات دەچووم بۆ لاى ئەبوو مەحذورە هەواڵی سەمورەى دەپرسی، هەركاتیش دەچووم بۆ لاى سەمورە هەواڵی ئەبوو مەحذورەى دەپرسی، رۆژێك وتم بە ئەبوو مەحذورە بۆچی دەچم بۆ لاى سەمورە هەواڵی تۆ دەپرسێت و دێم بۆ لاى تۆیش هەواڵی ئەو دەپرسیت، ئەویش وتى جارێك من و سەمورە و ئەبووهورەیرە پێكەوە بووین، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) هاتەژوورەوە بۆ لامان و فەرمووى ئەوەتان كە كۆتا كەس دەمرێت لە دۆزەخدایە، ئەوسی كوڕی خالید دەڵێت ئەوەبوو یەكەمجار ئەبووهورەیرە مرد، دواتر ئەبوو مەحذورە مرد، دواتر ئەویش مرد.[134]

لەراستیدا ئەم فەرموودەیە قسەو باسی زۆری لەسەرەو جێى مشتومڕێكی زۆرە، هەندێك لەسەر ئەوە قسە دەكەن ئایا ئەم فەرموودە صەحیحە یان لاوازە یان هەڵبەستراوە، هەندێكیش كارى پێ دەكەن، بەتایبەت شیعە زۆر دڵیان خۆشە بەم فەرموودەیە، نەك لەبەر بڕوابوونێان بە فەرموودەكانى ناو كتێبەكانى ئەهلى سوننە یان رازى بوونیان لە ئەبوهورەیرەو ئەبوو مەحذوورە، بەڵكو لەبەر ئەوەى دەبێتە بەڵگە بۆ چوونەدۆزەخى سەمورەى كوڕی جوندوب كە رۆڵێكى هاریكارى گەورەى بینیوە لە سەرەدەمى موعاویەى كوڕی ئەبووسوفیاندا.

ئەوانەى كار ناكەن بەم فەرموودەیە لەسەر ئەم بەڵگانە دەجووڵێنەوە:

یەكەم: فەرموودەكە لە زۆربەى هەرەزۆری كتێبەكانى فەرموودەدا نەهاتووە وەك بوخارى و موسلیم و نەسائی و ترمذی و ئەبووداوود و ....

دووەم: شیكارى سەنەدەكە دەكەن و دەیسەلمێنن كە مەرجى صەحیحی تێدا نیە.

سێیەم: دەڵێن هیچ كات سیفەتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نەبووە ترس و بیم و موژدەى خراپ بدات بە چەند كەسێك كە پێكەوەن تا ئەوەى هەموو تەمەنیان بەو ترسەوە بژین، دەبینین پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ ئەوەى هەموو دوورووەكانى دەناسی و دەیزانى كێ و كێن، كەچی ناوى ئەوانى نەدەدركاند تا وەفاتیشی كرد تەنها لاى یەك هاوەڵ ناوەكانى دەوت و نەیهێشت هاوەڵانى تر ناویان بزانن.

بە گشتى ئەم مەسەلەیە وردەكارى و باس و خواسی زۆری دەوێت و پشت بە خوا لە ژیانى سەمورەى كوڕی جوندوبدا بە وردى باسی دەكەین و هەموو لایەنەكانى دەخەینە بەرباس.

ئەوسی كوڕی میعیەر دواى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ژیا تا لە مەككەو لە ساڵی پەنجاو نۆی كۆچیدا وەفاتى كرد،[135] واتە سەردەمى خەلیفە راشیدینەكانیش ژیاوەو هەر بانگبێژ بووە و دواتر لە سەردەمى ئومەویدا وەفاتى كردووە.

ئیبنولعیمادى حەنبەلى پێی وایە ئەوسی كوڕی میعیەر لە ساڵی پەنجا و نۆی كۆچیدا وەفاتى كردووە.[136]

موجاهید دەڵێت ئێمە لاى خەڵك شانازیمان دەكرد بە چوار كەسەوە، بە فیقهناسەكەمانەوە ئیبن عەبباس، بە بانگ بێژەكەمانەوە ئەبوو مەحذورە....[137]

ئەوسی كوڕی ئەبی ئەوس(رضي الله عنه)

هەندێك ئەم هاوەڵە لەگەڵ ئەوسی كوڕی ئەوس بە یەك كەسایەتى دەزانن،[138] وەك دەبینین ئەو فەرموودەى كە سەبارەت بە ئەوسی كوڕی ئەوس هێنامان ئیمامى ئەحمەد بە ناوى ئەوسی كوڕی ئەبوو ئەوس هێناویەتى.[139]

ئەوسی كوڕی ئەبی ئەوس دەڵێت نیو مانگ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ماینەوە، دەمبینی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) لاى دەكردەوە (بۆ تف و بەلغەم) بەلاى راستیدا، جاریش هەبوو دەمبینی لاى دەكردەوە بەلاى چەپیدا، دەمبینی نوێژی دەكرد و نەعلەكانى لەپێدا بوو.[140]

ئەوسی كوڕی ئەرقەم (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی ئەرقەمى كوڕی زەیدی كوڕی قەیسە، ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان.[141]

براكەى ناوى زەیدى كوڕی ئەرقەم بوو،[142] زەید ئەو هاوەڵە بوو كە گوێی لە قسەكەى عەبدوڵاى كوڕی ئوبەى بوو كە دەیوت (ليخرجن الأعز منها الأذل).[143]

ئەوس بەشدار بوو لە غەزاى ئوحوددا و لەو غەزایەشدا شەهید بوو،[144] زەیدی برایشی ویستى بەشدارى بكات و لەگەڵ ئەوسی برایدا چوو، بەڵام لەبەر كەمى تەمەنى، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رێی نەدا زەید بەشدارى بكات.[145]

ئەوسی كوڕی ئەرقەم لەلایەن صەفوانى كوڕی ئومەییەوە كوژرا، صەفوان باسی شانازى خۆی دەكات كە داخى كوژرانى باوكى (ئومەییەى كوڕی خەلەف) لە جەنگى بەدردا بە كوشتنى هەریەك لە ئیبن قەوقەل و خاریجەى كوڕی زەید و ئەوسی كوڕی ئەرقەم لە ئوحوددا رشتووە.[146]

دواى شەهید بوونى ئەوس زەیدى براى لەلایەن عەبدوڵاى كوڕی رەواحەوە سەرپەرشتى دەكرا، ئەمە واتاى ئەوەیە پێشتر ئەوس سەرپەرشتى كردووە، چونكە زەید خۆی دەڵێت من هەتیو بووم و لاى عەبدوڵاى كوڕی رەواحە بووم كە لەگەڵ خۆى بردمى بۆ موئتە.[147]

ئەوسی كوڕی یەزید(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی یەزیدی كوڕی ئەصرەمە، لە بەیعەتى عەقەبەدا بەشدارى كرد، واتە ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە چونكە بەیعەتى عەقەبە لەنێوان پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پشتیواناندا بوو.[148]

ئەوسی كوڕی ئەعوەر (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی ئەعوەرى كوڕی جەوشەنە،[149] دەوترێ بەڵكو ناوى ذیلجەوشەنە، ئەم هاوەڵە باوكى شیمری كوڕی ذیلجەوشەنە كە باس وخواسی لە رووداوى شۆڕشەكەى حوسەینی كوڕی عەلیدا هەیە،[150] ئەم رایەش نزیكترە لە راستیەوە.

ئەوسی كوڕی ئەوس(رضي الله عنه)

ناوى ئەوسی كوڕی ئەوسی ثهقەفیە، ئەم هاوەڵە لاى هەندێك لەگەڵ ئەوسی كوڕی ئەبی ئەوس وەك یەك كەس باسكراوە، بەڵام دوو كەسایەتى جیاوازن.[151]

ئەوس لەگەڵ وەفدى ثهقیفدا هاتە بۆ خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ماوەیەك لاى مایەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە مزگەوتى مەدینەدا خەیمەیەكی بۆ هەڵدان تا بەشێكى ئەو وەفدە كە مالیكیەكان بوون لەوێ ماوەیەك بمێننەوە، ئیتر شەوانە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەچوو بۆ لایان و سەردانى دەكردن و قسەی دەكرد بۆیان، ئەوەی دەوترێت ئەوس لە ئەهلى صوففە بووە راست نیە[152] بەڵكو لەبەر ئەو مانەوەى لە مزگەوتى مەدینە هەندێك لەگەڵ ئەهلى صوففەدا تێكەڵی دەكەن.

ئەوس دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێى فەرمووم:( إن من أفضل أيامكم يوم الجمعة، فيه خلق آدم، وفيه قبض، وفيه النفخة، وفيه الصعقة، فأكثروا علي من الصلاة فيه، فإن صلاتكم معروضة علي)، (لە چاكترین رۆژەكانتان رۆژی هەینیە، تیایدا ئادەم دروست كراوەو تیایدا گیانى كێشراوەو تیایدا فووى كەڕەنا دەبێت و تیایدا دەنگە گەورەكە دەبێت، دەى تیایدا زۆر صەلەوات بدەن لەسەر من، چونكە صەلەواتەكانتان دەخرێنەروو بۆم)، وتیان ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) چۆن صەلەواتدانمان دەگات بە تۆ لەكاتێكدا تۆ نەماویت و بویت بە خۆڵ؟ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (إن الله عز وجل حرم على الأرض أن تأكل أجساد الأنبياء)،[153] (خواى گەورە حەرامى كردووە لەسەر زەوى جەستەى پێغەمبەران بخوات).

سەبارەت بە صەلەوات دان لەسەر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە رۆژى هەینیدا و فەزڵ و گەورەیی صەلەوات لەو رۆژەدا ژمارەیەك فەرموودە هەن كە جەخت لەوە دەكەنەوە، سەبارەت بە مەسەلەى خرانەرووى صەلەوات بۆ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەوە قسەوباسی زۆر هەڵدەگرێت و پێویستى بە بەدواداچوون هەیە، چونكە پێویستى بە روونكردنەوەى فەرموودەكانى تر هەیە لەو بارەیەوە كە ئایا مەبەست چیە بە گێڕانەوەى رۆح بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ وەڵامدانەوەى صەلەواتەكان.

ئەوسی كیلابی(رضي الله عنه)

ئەوسی كیلابی چوەتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەیعەتى پێداوە،[154] كوڕێكى هەبوو بە ناوى حاجیب كە فەرموودەى لە باوكیەوە گێڕاوەتەوە، لە گێڕانەوەیەكدا لە باوكیەوە هێناویەتى كە باوكى دەڵێت چوومە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و خەڵكی لەسەر چی بەیعەتیان پێدەدا منیشبەیعەتم پێدا..

ئەوسی مەرئی(رضي الله عنه)

ئەوى مەرئی لە بەنى ئیمریئولقەیسە، لە فەرموودەیەكدا باسی هاتووە كە چوەتە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، كچەكەشی ناوى جەمیلە بووە.[155]

ئەوسی ئەنصارى (رضي الله عنه)

ناوى ئەوسە و لە پشتیوانانە، بەڵام ناوى باوكى و هۆزەكەى نازانرێت.

كاتێ غەزاى بەنیلموصتەلەق روویدا، یەكێك لە موسڵمانان بە ناوى هیشامى كوڕی صبابە چوو بەدواى دوژمناندا و لە كەشێكی رەشەباى زۆر سەختدا گەڕایەوە، یەكێك لە ئەندامانى دەستەو تاقمەكەى عوبادەى كوڕی صامت كە هاوەڵێك بوو بە ناوى ئەوسی ئەنصارى، وایزانى هیشام لە دوژمنانە و هەڵمەتى بۆ برد و كوشتى، دواتر كە زانى موسڵمان بووە چووە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و مەسەلەكەى بۆ باس كرد و پێى وت چۆن بە هەڵە هیشامى كوشتووەو وایزانیوە دوژمنە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمانى كرد خوێن باییەكەى بدات.[156]

ئەوەبوو برایەكى هیشام لە مەككە كە ناوى میقیەس بوو و موسڵمان نەبوو هات و داواى خوێن بایی كرد و پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمانى كرد خوێن باییەكەى پێدرا، بەڵام میقیەس بەوەوە نەوەستا و چاوەڕێی كرد تا دەرفەتى دەست كەوت وهەڵمەتى بردە سەر بكوژەكەى هیشامى براى و كوشتى و بەرەو مەككە گەڕایەوە، هەر بۆیە میقیەس یەكێك بوو لەوانەى كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كوشتنى رەوا كرد.[157]