ئومەییەى كوڕی ثهعلەبە (رضي الله عنه):
زانیارى زۆری لەسەر نیە، هێندە هەیە ئیبن حەجەر ناوى هێناوەو دەڵێت دوو فەرموودەى لێوە گێردراوەتەوە.[1]
ئومەییەى كوڕی خوەیلید(رضي الله عنه):
ناوى ئومەییەی كوڕی خوەیلیدی ضهمریە، یان دەوترێت كوڕی عەمرە، كوڕێكى هەبوو بە ناوى عەمر كە ئەویش هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، دانیشتووى خاكى حیجاز بوو.
عەمر فەرموودەیەكى باوكى گێڕاوەتەوە دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە تەنها منى نارد بۆ وەرگرتنى زانیارى و هەواڵگرى لەسەر قوڕەیش، لەوێ چووم بۆ لاى ئەو دارەى خوبەیبی پێدا هەڵواسرابوو، سەركەوتم و خوبەیبم داگرت و كەمێك دووركەوتمەوە، ئینجا لامكردەوە خوبەیب دیار نەمابوو دەتوت زەوى قووتى داوە، ئیتر تا ئەمڕۆ تەرمى خوبەیب نەبینرایەوە.[2]
عەمر فەرموودەیەكى تری لە باوكیەوە گێڕاوەتەوە كە دەڵێت پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بینی خواردنى خوارد و دواتر هەستا نوێژی كرد و دەستنوێژی نەگرت.[3]
بەڵام ئەم فەرموودەیە لە كتێبەكانى فەرموودەدا بە دەقی جۆراوجۆر لە عەمرەوە هاتووە نەك لە ئومەییەى باوكیەوە.
خوبەیبی كوڕی عەددى هاوەڵێكى خۆشەویستى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، لە رۆژی رەجیعدا لەگەڵ چەند هاوەڵێكى تر لەلایەن بەنولیحیانەوە ناپاكییان بەرامبەر ئەنجام درا و خوبەیب بەدیل گیراو درایە دەست قوڕەیش لە مەككە، قورەیشیەكانیش ئەویان لەخاچ دا.[4]
ئومەییەى كوری ضوفارە (رضي الله عنه):
كاتێ وەفدى جذام هاتن بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئومەییەش لەگەڵ رفاعەى كوڕی زەیددا چوویە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[5]
ئومەییەى كوڕی لەوذان (رضي الله عنه):
ناوى ئومەییەى كوڕی لەوذانى كوڕی سالمی كوڕی مالیكە، ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان.
ئەم هاوەڵە لە جەنگى بەدردا هاودەم بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى كرد، بەڵام هیچ فەرموودەیەكى لێوە نەگێردراوەتەوە.[6]
ئومەییەى كوڕی مەخشی(رضي الله عنه):
ناوى ئومەییەى كوڕی مەخشی خوزاعیە یان دەوترێت ئەزدیە، هاوەڵی پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) كردووەو فەرموودەیەكیشی لە پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە، دواتر نیشتەجێی بەصرە بوو و هەر لەوێ مایەوە،[7]
كوڕێكى هەبوو بە ناوى عەبدوڕەحمان، كوڕەزاكەشی ناوى موثهننا بوو كە فەرموودەى لە باپیریەوە گێڕاوەتەوە.[8]
ئومەییە دەگێڕێتەوە جارێك كەسێك نانى دەخوارد و پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) تەماشای دەكرد، كەسەكە بۆ سەرەتاى نانخواردنەكەى (بسم الله)ى نەكرد تا لە كۆتایی نان خواردنەكەیدا وتى (بسم الله أوله و آخره)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ما زال الشيطان يأكل معه حتى سمى فما بقي في بطنه شيء إلا قاءه)،[9] (بەردەوام شەیتان نانى لەگەڵ دەخوارد تا ئەوكاتەى بسم اللە ى كرد ئیتر چی لەناو سكى شەیتاندا مابوو هەمووى هەڵهێنایەوە.
ئیبن حەجەر لە فتح الباری لە شەرحى صەحیحی بوخاریدا سەبارەت بە وتنى بسم الله لە سەرەتاو كاتى نانخواردندا دەڵێت: مەبەست بە بسم الله كردن لەسەر خواردن ئەوەیە لە سەرەتاى خواردندا بڵێیت بسم الله، راشكاوانەترین دەقیش لە جۆری وتنەكەیدا ئەوەیە كە ئەبوو داوود و ترمذی لە رێی ئوممو كلثومەوە لە عائیشەوە بە مەرفووعى هێناویانە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتى (هەركامتان خواردنێكى خوارد با بڵێت بسم الله، ئەگەریش لەسەرەتاوە بیری چوو با بڵێت بسم الله في اوله و آخره، ئەم فەرموودە شاهیدێكى تری هەیە لە فەرموودەكەى ئومەییەى كوڕی مەخشیەوە كە ئەبوداود و نەسائی هێناویانە، سەبارەت بەوەش نەوەوى لە ذیكرى ئەدەبی خواردندا بەشی پێویست سیفەتى بسم اللە ى هێناوە و دەشڵێت چاكتر وایە بڵێیت بسم اللە الرحمن الرحیم، ئەوا ئەگەر بەس بڵێت بسم اللە بەسە بۆى و سوننەتى پەیڕەو كردووە، من بەڵگەیەكى تایبەت نابینم بۆ ئەو قسەی نەوەوى كە وتنى بسم اللە الرحمن الرحیم باشتر بێت، ئەوەش كە غەزالى لە كتێبی (إحياء علوم الدين) دا سەبارەت بە ئەدەبی خواردن هێناویەتى ئەگەر بۆ هەر پاروویەك بڵێیت بسم الە باشە و سوننەتە بۆ یەكەم پاروو بڵێیت بسم اللە و بۆ دووەم پاروو بڵێیت بسم اللە الرحمن و بۆ سێیەم پاروو بڵێیت بسم اللە الرحمن الرحیم، من هیچ بەڵگەیەك بۆ سوننەتى ئەو شتە بەدى ناكەم..).[10]
ئومەییەى كوڕی ئەبووعوبەیدە (رضي الله عنه):
ناوى ئومەییەى كوڕی ئەبووعوبەیدەى كوڕی هەمامى كوڕی حارثى تەمیمیە، كوڕێكى هەبوو بە ناوى یەعلا كە ئەویش هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، ژنەكەشی ناوى مونیە بوو كە ئەویش موسڵمان بوو و هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو.[11]
یەعلاى كوڕی لە فەتحى مەككەدا موسڵمان بوو، دواتریش بەشدار بوو لە غەزاى حونەین و طائیف و تەبووكدا،[12] بۆیە یەعلا هەوڵی دا باوكیشی رێنموونى بكات بۆ ئیسلام.
یەعلا دەڵێت لە رۆژی فەتحى مەككەدا باوكم لەگەڵ خۆم برد بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بەیعەتى هیجرەت لە باوكم وەربگرە، پێغەمبەری خوایش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (لا هجرة بعد الفتح)،[13] (دواى فەتحى مەككە هیچ هیجرەتێك نیە)، لە ریوایەتێكى تردا هاتووە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (بل أبايعه على الجهاد، وقد انقطعت الهجرة)،[14] (بەڵكو لەسەر جیهاد بەیعەتى لێ وەردەگرم، چونكە ئیتر هیجرەت دابڕاو تەواو بوو).
ئیبن ئەثير هێناویەتى كە ئومەییە خۆی داواى كردووە لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا لەسەر هیجرەت بەیعەتى پێ بدات، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (لا هجرة بعد الفتح ولكن جهاد ونية)،[15] (دواى فەتح هیچ هیجرەتێك نیە بەڵكو جیهاد و نیازپاكی هەیە).
ئیبن حەجەر لە كتێبی (فتح الباری) دا سەبارەت بە فەرموودەى (لا هجرة بعد الفتح) دەڵێت (لە سەرەتاى ئیسلامدا كۆچكردن بۆ مەدینە فەرز بوو، ئەمەش لەبەر كەمى موسڵمانان لە مەدینەو پێویستییان بە كۆبوونەوە، كاتێ خواى گەورە فەتحى مەككەى بەخشی خەڵكى دەستە بە دەستە موسڵمان دەبوون، ئیتر فەرزێتى كۆچكردن بۆ مەدینە نەما و جیهاد و نیازى ئەنجامدانى جیهاد بە فەرزى مایەوە... هەروەها حیكمەتى كۆچكردن بۆ موسڵمان لەوەدا بوو تا لە ئازارى بێباوەڕان پارێزراو بێت چونكە بێباوەڕان ئازارى موسڵمانانیان دەدا تا وازبهێنن لە ئیسلام، ئەو ئایەتەى خواى گەورەش لەو بارەیەوە دابەزى (ان الذين توفاهم الملائكة ظالمي أنفسهم قالوا فيم كنتم قالوا كنا مستضعفين في الأرض قالوا ألم تكن أرض الله واسعة فتهاجروا فيها...) ئەو كۆچەش حوكمەكەى بەردەوام دەمێنێتەوە بۆ كەسێ لە خاكى بێباوەڕان موسڵمان دەبێت و تواناى ئەوەى هەیە جێی بهێڵێت... ئەو كۆچەى كە جێهێشتنى نیشتیمانە كە لەسەریان بوو كۆچ بكەن بۆ مەدینە نەما، بەڵام جێهێشتن لەبەر جیهاد بەردەوامە، هەروەها جێهێشتن لەبەر نیازى چاكە بەردەوامە وەك راكردن لە دارولكوفر و دەرچوون لە پێناو زانست و راكردن لەپێناو خۆپاراستن لە فیتنە .. ئیبنولعەرەبی دەڵێت كۆچكردن دەرچوونە لە دارولحەربەوە بۆ دارولئیسلام كە لە سەردەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) فەرز بوو و دواى ئەوەش هەر بەردەوامە بۆ كەسێ كە ترسی هەبێت لە گیانى، لە راستیدا ئەوەی كۆتایی پێهات بریتی بوو لە كۆچكردن بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە هەر كوێ بێت، هەروەك ئەم فەرموودە موژدەى ئەوەشی تێدایە كە مەككە بە هەمیشەیی بە دارولئیسلام دەمێنێتەوە).[16]
ئیمامى نەوەوى لە شەرحى صەحیحی موسلیمدا دەڵێت:(زانایان دەڵێن كۆچكردن لە دارولحەربەوە بۆ دارولئیسلام تا رۆژی دوایی بەردەوامە، لە واتاى ئەو فەرموودەشدا دوو را هەیە، یەكەمیان ئەوەیە دواى فەتحى مەككە كۆچكردن لە مەككەوە نیە چونكە بووە بە دارولئیسلام، كۆچكردنیش لە دارولحەربەوە دەبێت، ئەمەش موعجیزەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەخۆدەگرێت كە مەككە بەردەوام بە دارولئیسلام دەمێنێتەوە و كۆچ بە خۆوە نابینێت، دووەمیش ئەوەیە كۆچی پاش فەتح پاداشتى وەك كۆچی پێش فەتح نیە وەك خوا دەفەرموێت (لا يستوي منكم من أنفق من قبل الفتح و قاتل)، سەبارەت بە واتاى (ولكن جهاد و نية) واتاى ئەوەیە بەڵام رێگەیەكتان بۆ هەیە تا بگەنە ئەو خێرو چاكانەى وەك كۆچكردن پاداشتیان هەیە كە ئەویش بە جیهاد كردن و نیازچاكیە لە هەموو شتێكدا).[17]
قورطوبی دەڵێت (كۆچكردن چەند جۆرێكە، لەوانە كۆچكردن بۆ مەدینە بۆ سەرخستنى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە ئەوە لە سەرەتاى ئیسلامدا واجب بوو تا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (لا هجرة بعد الفتح)، هەروەها كۆچكردنى دووروان لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە غەزاكاندا، كۆچكردنى كەسێ كە لە دارولحەربدا موسڵمان دەبێت ئەوە واجبە لەسەری كۆچ بكات، كۆچكردنى موسڵمان لەوەى خوا حەرامى كردووە وەك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت (والمهاجر من هجر ما حرم الله عليه) ئەو دوو كۆچە ئێستا چەسپاون، هەروەها كۆچكردن و تۆراندنى تاوانباران تا بگەڕێنەوە وەك تەمبێ كردنیان كە دەبێت قسەیان لەگەڵ نەكرێت و تێكەڵییان نەكرێت تا ئەو كاتەى تەوبە دەكەن وەك مامەڵەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ كەعب و دوو هاوڕێكەیدا).[18]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 118.
[2] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 21879، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4076، مسند ابن ابي شيبة، الرقم 904، أسد الغابة، ج1، ص178، الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص248.
[3] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص248.
[4] - أسد الغابة، ج2، ص149-151.
[5] - أسد الغابة، ج1، ص179، الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص118.
[6] - أسد الغابة، ج1، ص 183، الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص119.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص119.
[8] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 7152.
[9] - السنن الكبرى للنسائي، الرقم 6546، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18569، المستدرك على الصحيحين، الرقم 7152، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 852، معرفة الصحابة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 905، صححه الذهبي في التلخيص، ضعفه شعيب الأرناؤوط، ضعفه الألباني في ضعيف الترغيب والترهيب، الرقم 1283.
[10] - فتح الباري، ج9، ص521.
[11] - أسد الغابة، ج1، ص181.
[12] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج4، ص1585.
[13] - أسد الغابة، ج1، ص 181.
[14] - السنن الكبرى للنسائي، الرقم 7523، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 17631، مسند الشاميين للطبراني، الرقم 1734، حسنه شعيب الأرناؤوط، ضعفه الألباني في صحيح و ضعيف سنن النسائي، الرقم 4168.
[15] - أسد الغابة، ج1، ص181.
[16] - فتح الباري، دار المعرفة، بيروت، ج6، ص39.
[17] - شرح النووي على صحيح مسلم، ط2، دار إحياء التراث العربي(بيروت-1392هجرية)، ج9، ص123.
[18] - تفسير القرطبي، دار الشعب، القاهرة، ج5، ص308.