ناوى بەرائی كوڕی عازبی كوڕى حارثى كوڕى عەددییە،[1] ئیبن عەبدولبەر پێی وایە ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان،[2] بەڵام ئیبن ئەثير دەڵێت لە ئەوسیەكانە،[3] راستتر وایە لە ئەوسیەكانە، ئیبن سەعدیش بە ئەوسی هێناویەتى.[4]
كونیەكەى ئەبووعمارەیە، دەوترێت بەڵكو كونیەكەى ئەبووعەمرە،[5] دەشوترێت كونیەكەى ئەبوطوفەیلە، یان دەوترێت ئەبوو عومەرە، بەڵام زیاتر ئەبوعمارە هاتووە.[6]
هەریەك لە ئەوس و عازبی باوكیشی هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بون.[7]
دەوترێت دایكى ناوى حەبیبەى كچی ئوم حەبیبەیە، دەشوترێت بەڵكو ناوى ئوم خالیدی كچی ثابتى كوڕی سینانە.[8]
بەرائی كوڕی عازب برایەكى هەبوو بە ناوى عوبەید كە لە جەنگەكانى جەمەل و صفین و نەهرەواندا لەگەڵ بەرائی برایدا لە سوپاى عەلى كوڕی ئەبووطالیبدا بەشدارى كرد.[9]
براكانى تری بریتی بوون لە یوونس و عازب و یەحیا، خوشكێكیشی هەبوو بەناوى ئوم عەبدوڵا.[10]
هەروەها بەرائی كوڕی عازب كچێكی هەبوو بە ناوى حەفصە،[11] كچێكی تریشی هەبوو بە ناوى تەحیا.[12]
بەرائی كوڕی عازب دوو كوڕی هەبوو بە ناوى یەزید و سوەید، یەزید فەرموودەى لە باوكیەوە گێڕاوەتەوە، هەروەها سوەیدیش فەرموودەى لە باوكیەوە گێڕاوەتەوەو دواتریش بووبوو بە ئەمیری عمان و یەكێك بوو لە والیە زۆر چاكەكارەكان.[13]
بەرائی كوڕی عازب خاڵۆیەكى هەبوو بە ناوى كەثير، بەراء دەڵێت خاڵۆم ناوى قەلیل بوو (واتە كەم) پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناوى گۆڕی و ناوى لێنا كەثير (واتە زۆر).[14]
لە غەزاى بەدردا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رێی نەدا هەریەك لە بەرائى كوڕی عازب و ئیبن عومەر بەشدارى بكەن، چونكە تەمەنیان كەم بوو.[15]
لە گێڕانەوەیەكدا هاتووە بەرائى كوڕی عازب لە غەزاى ئوحوددا بەشدارى كردووە، لە غەزاكانى دواتریشدا بەشدار بوو تا ئەوەى لە چواردە غەزادا كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تیایاندا بەشدار بوو ئەمیش ئامادەیی هەبوو.[16]
بەڵام بەپێی گێڕانەوەیەكى واقیدی هاتووە یەكەم غەزا كە هەریەك لە ئیبن عومەر و بەرائی كوڕی عازب تیایدا بەشدار بوون بریتی بوو لە غەزاى خەندەق.[17]
لە گێڕانەوەیەكى تردا هاتووە لە غەزاى خەندەقدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رێی دا بە بەرائی كوڕی عازب بەشدارى بكات، چونكە ئەوكات تەمەنى پانزە ساڵ بوو، بەڵام پێش خەندەق رێی نەدابوو بەشدارى غەزاكان بكات.[18]
بەرائی كوڕی عازب باسی هەڵكەندنى خەندەقەكەى غەزاى خەندەق دەكات و دەڵێت پێغەمبەری خوایش (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ ئێمەدا خۆڵی دەگواستەوەو خۆڵ سپیایی سەر سكی پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) داپۆشیبوو، ئینجا ئەم شیعرەى دەوتەوە:
اللهم لولا أنت ما اهتدينا
ولا تصــدقنــا ولا صلينــا
فــأنزلن سكينــة علينــا
و ثبــت الأقدام إن لاقـينـا
إن الألى قــد بغــوا علينــا
و إن أرادوا فــتنــة أبــينـا [19]
بەرائی كوڕی عازب رووداوێكى سەرسوڕهێنەرى هەڵكەندنى خەندەقەكە دەگێڕێتەوەو دەڵێت: لە كاتى هەڵكەندنى خەندەقەكەدا گابەردێكمان هاتەڕێ كە پاچ و خاكەناز چاریان نەدەكرد، سكالآ برایە لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەویش هات، جلەكەى سەرشانى داناو دواتر دابەزى، پاچەكەى (زەنگنەكەى) گرت و فەرمووى بسم الله، داى لە بەردەكە سێ یەكى بەردەكە شكا، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى الله أكبر كلیلەكانى شامم پێ درا، سوێند بەخوا وا لەم شوێنەمەوە كۆشكە سوورەكانى دەبینم، ئینجا فەرمووى بسم الله و دانەیەكى تری لێدا، سێ یەكى تری بەردەكە شكا، فەرمووى الله اكبر كلیلەكانى فارسم پێ درا سوێند بەخوا وا مەدائین دەبینم و كۆشكە سپیەكەى لەم شوێنەمەوە دەبینم، پاشان فەرمووى بسم الله و دانەیەكى تری لێدا پاشماوەكەى تری شكاو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى الله أكبر كلیلەكانى یەمەنم پێ دران، سوێند بەخوا وا لەم شوێنەمەوە دەرگاكانى صەنعا دەبینم.[20]
بەرائى كوڕی عازب زۆربەى كاتەكانى خۆی لەگەڵ پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بەسەر دەبرد، ئەوەتا دەڵێت لە هەژدە دەرچوونى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) هاودەمى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوم.[21]
بەرائی كوڕی عازب لە رێككەوتنى حودەیبیەدا بەشداری كرد، وەك خۆی دەڵێت لە رۆژی حودەیبیەدا سەدو چواردە وشترمان پێ بوو، حودەیبیەش بیرێك بوو، لەوێ لاماندا و چی ئاوى تێدا بوو دەرمانكرد تا هیچی تیا نەما، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە لێوارى بیرەكەوە دانیشت و داواى بڕێك ئاوى كرد، ئاوەكەیان بۆ هێناو بڕێكی خستە دەمى و لە دەمی رادا، دواتر ئاوەكەى ناو دەمى كردە ناو بیرەكەوە، چاوەڕێمان كرد هێندەى نەبرد خۆمان تێر ئاومان لێ خواردەوەو دواتریش ولآخەكانمان تێر ئاو كردن.[22]
بەرائی كوڕی عازب دەڵێت جارێك پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بینی حەسەنى لە قەلادۆشكانى دانابوو و دەیفەرموو (اللهم إنى أحبه فأحبه) خوایە من خۆشم ئەوێت دەى تۆیش خۆشت بوێت).[23]
بەرائی كوڕی عازب دەڵێت حارثى كوڕی عەمر (كە بڕوا وایە مامى یان خاڵی بێت) منى لەگەڵ خۆیدا برد كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەركێكی پێ راسپاردبوو، وتم مامە گیان پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تۆ بۆ كوێ دەنێرێت؟ وتى ناردوومى تا بڕۆم بدەم لە گەردنى پیاوێك كە باوەژنەكەى خۆی مارە كردووە.[24]
هەروەها بەرائی كوڕی عازب باسی رووداوى بەنى قورەيضه دەكات دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەو رۆژەدا بە حەسسانى كوڕی ثابتی فەرموو هێرش بكەرە سەر بێباوەڕان-بە شیعر- چونكە جبریل لەگەڵتدایە.[25]
بەرائی كوڕی عازب دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئێمەى لەگەڵ خالیدی كوڕی وەلیددا نارد بۆ یەمەن، دواتر لەبریدا عەلى كوڕی ئەبووطالیبی نارد،[26] دیارە بەرائی كوڕی عازب لەگەڵ عەلى كوڕی ئەبووطالیبیشدا بەشدار بووە وەك خۆی دەڵێت كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) عەلى نارد بۆ یەمەن من لەگەڵیدا بووم.[27]
بەرائی كوڕی عازب بەسەرهاتێكى حەجى ماڵئاوایی دەگێڕێتەوەو دەڵێت: لەو حەجەدا بووین كە تیایدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) حەجى كرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە نێوەندى رێدا دابەزى و فەرمانى كرد نوێژ بكەن، دەستى عەلى گرت و فەرمووى ئایا من بۆ باوەڕداران لە خودى خۆیان لەپێشتر نیم؟ وتیان با، فەرمووى ئایا بۆ هەر باوەڕدارێك من لە نەفسی خۆی لەپێشتر نیم؟ وتیان با، فەرمووى (فهذا ولي من أنا مولاه ، اللهم وال من والاه ، اللهم عاد من عاداه)،[28] دەى ئەمە وەلى هەر كەسێكە كە من مەولاى بم، خوایە لەگەڵ ئەو كەسە بە كە لەگەڵیەتى و دژی ئەو كەسە بە كە دژیەتى).
بەرائى كوڕی عازب دواى وەفاتى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) بەردەوام بوو لە غەزاكاندا، لە ساڵی بیست و چوارى كۆچیدا ناوچەی رەی فەتح كرد،[29] هەروەها هاودەم بە ئەبوو مووساى ئەشعەری لە غەزاى توستوردا بەشدار بوو.[30]
دواتر بەرائی كوڕی عازب لە ناو سوپاى خەلیفەى باوەڕداران عەلى كوڕی ئەبوطالیبدا بوو و بەشدارى هەریەك لە جەنگى جەمەل و صفینی كرد و لە جەنگى نەهرەوانیشدا دژ بە خەواریجەكان لە سوپاى عەلیدا بەشدار بوو.[31]
بەرائى كوڕی عازب دواتر لە كووفە نیشتەجێ بوو و لەوێ خانوویەكى بۆ خۆی دروست كرد و مایەوە تا لە سەردەمى ئیمارەتى موصعەبی كوڕی زوبەیردا كۆچی دوایی كرد،[32] ئەمەش لە ساڵی حەفتا و دووى كۆچیدا بوو.[33]
سەبارەت بە ساڵی مردنەكەى، ئیبن كەثير دەڵێت بۆچوونێ هەیە دەڵێت لە ساڵی حەفتاو دوو یان حەفتا و سێ یان حەفتاو چوارى كۆچیدا وەفاتى كردووە،[34] ذەهەبی دەڵێت بەرائی كوڕی عازب لە ساڵی حەفتاو یەكی كۆچیدا وەفاتى كردووە،[35] بەڵام بۆچوونى زیاتر لەسەر ئەوەیە لە ساڵی حەفتاو دووى كۆچی وەفاتى كردووە.
رایەكى تر دەڵێت بەرائی كوڕی عازب دواتر لە كووفەوە گەڕایەوە بۆ مەدینەو لەوێ كۆچی دوایی كرد.[36]
تەمەنى بەرائی كوڕی عازب:
هەرچەندە سەرچاوەكان تەمەنى بەرائی كوڕی عازبیان باس نەكردووە، بەڵام دەتوانین بە نزیكەیی تەمەنى دیاری بكەین:
لە غەزاى خەندەقدا بەرائی كوڕی عازب تەمەنى پانزە ساڵان بووە، غەزاى خەندەقیش لە ساڵی پێنجى كۆچیدا روویداوە، واتە لە ساڵی یەكى كۆچیدا كاتێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كۆچی كردووە بۆ مەدینە تەمەنى بەرائی كوڕی عازب نزیكەى دە ساڵان بووە، لە كاتى بەدر و ئوحودیشدا تەمەنى كەم بووە بۆیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رێی نەداوە بەشدارى ئەو غەزایانە بكات، ئەمەش بەڵگەیەكى دروستە لەسەر ئەوەى بەرائی كوڕی عازب بەشدارى ئوحودیش نەبووە.
زۆرترین ساڵ لەسەر مردنەكەى هاتبێت ساڵی 72ى كۆچیە، واتە كاتێك بەرائی كوڕی عازب كۆچی دوایی كردووە تەمەنى نزیكەى هەشتاو دوو ساڵان بووە.
پەندو وانە:
خاكیبوون و گەورەیی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەدیدەكەین كە چۆن لە كاتى سەنگەر و ماندووبوونى موسڵمانان و لە هەڵكەندنى ئەو خەندەقەدا بەشدار بووە و هێندە خۆڵی گواستوەتەوە تا تۆزو خۆڵ سەر سنگى داپۆشیوە، ئەمە هەم بەرپەرچدانەوەى ئەو بیرە شێواوەی هەندێ رێبازى ناردوستە كە پێیان وایە بەرپرسیارێتی تاكەكەسی و ئەركى پەرستش واجب نیە، هەم وانەیەكە بۆ سەركردەكان.
خۆشەویستى عەلى كوڕی ئەبووطالیب واجبێكى سەرشانى هەر موسڵمانێكە وەك چۆن پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەو فەرموودە صەحیحەدا ئاماژەی پێ داوە، هەروەك خۆشەویستى حەسەن و حوسەینی كوڕانى عەلیش واجبی هەر موسڵمانێكەو ئەوەى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) خۆش بوێت واجبە ئەوانیشی خۆش بوێت، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) داواى لە خوا كردووە رق و دوژمنایەتى هەبێت بەرامبەر بە دوژمنانیان.
[1] - البداية والنهايةلإبن كثير، ج8، ص328، تاريخ الإسلام للذهبي، ج5، ص365.
[2] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص155.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص258.
[4] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج6، ص17.
[5] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص278.
[6] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب ، ج1، ص155.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص278.
[8] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص364.
[9] - أسد الغابة، ج1، ص258.
[10] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص365.
[11] أسد الغابة، ج3، ص561.
[12] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج5، ص281.
[13] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج6، ص296.
[14] - أسد الغابة، ج4، ص483.
[15] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص367.
[16] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص278.
[17] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص156.
[18] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص368.
[19] - صحيح البخاري، الرقم 2702، صحيح مسلم، الرقم 3453، صحيح ابن حبان، الرقم 4605، سنن الدارمي، الرقم 2413، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18306، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 9985، مسند الرويانى، الرقم 320، مسند الطيالسي، الرقم 740، التوحيد لابن مندة، الرقم 351، الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص71.
[20] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18316، السنن الكبرى للنسائي، الرقم8584.
[21] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص278.
[22] - صحيح البخاري، الرقم 3404، مشكل الآثار للطحاوي، الرقم 2167.
[23] - صحيح البخاري، الرقم 3560، صحيح مسلم، الرقم 4552، سنن الترمذي، الرقم 3800، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 7893، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 19598، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18209، صحيح ابن حبان، الرقم 7072، مسند الروياني، الرقم 374، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 2518.
[24] - أسد الغابة، ج1، ص 497.
[25] - البداية و النهاية لابن كثير، ج4، ص131.
[26] - البداية و النهاية لابن كثير، ج5، ص104.
[27] - البداية و النهاية لابن كثير، ج5، ص130.
[28] - سنن ابن ماجة، الرقم 115، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18115، صححه الألباني في صحيح وضعيف سنن ابن ماجة، الرقم 116.
[29] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص156.
[30] - أسد الغابة، ج1، ص258، الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص278.
[31] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ص157.
[32] - أسد الغابة، ج1، ص258.
[33] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص278.
[34] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص328.
[35] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج5، ص300.
[36] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج6، ص17.