ناوى تەمیمی كوڕی ئەوسی كوڕی خاریجەیە،[1] كونیەكەی ئەبوو روقییە بووە،[2] چونكە كچێكی هەبوو بە ناوى روقییە و تەنها ئەو كچەشی هەبوو.[3]
رایەك دەڵێت براى ئەبووهیندى دارى بوو،[4] بەڵام ئیبن عەبدولبەر بەرپەرچی ئەو رایە دەداتەوەو دەڵێت ئامۆزاى تەمیم بووە نەك براى.[5]
ئیبن سەعد بە تەمیمی دارى ناوى هێناوەو نەعیمی كوڕی ئەوسی بە براى داناوە.[6]
تەمیمی دارى ناسرابوو بە پەرستشی زۆر و زۆر قورئان خوێندن.[7]
ئەم هاوەڵە پێشتر مەسیحی بوو، راهیبێك بوو لە فەلەستین،[8] بەڵام لە ساڵی نۆیەمى كۆچیدا هاتە مەدینەو لە خزمەت پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) موسڵمان بوو،[9] لەوێیش مایەوەو لەگەڵ پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى غەزا بوو.[10]
زیادى كوڕی ئەبووهیند دەڵێت ئێمە شەش كەس بووین هاتین بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، تەمیمی كوڕی ئەوس و نوعەیمی براى یەزیدی كوڕی قەیس و ئەبووهیندی كوڕی عەبدوڵا و طهییبی كوڕی عەبدوڵاى براى كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناوى نا عەبدورەحمان، لەگەڵ فاكیهی كوڕی نوعمان، هاتین و داوامان كرد لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زەویەكى شاممان بۆ ببڕێتەوە، ئەوكات پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە مەككە بوو، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) لە وەڵامدا فەرمووى كوێتان پێ خۆشە-كام زەویەتان دەوێت بیڵێن- چووینە ئەولاوەو كەوتینە راوێژ، تەمیمی دارى وتى داواى بەیتولموقەددەس دەكەین، وتیان ناگونجێت، بۆیە وتیان داواى بەیت جبرین دەكەین، وتیان ئەویش ناگونجێت، بۆیە بڕیاریان دا داواى گوندى عەینوون بكەن،[11] كە چوونەوە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، فەرمووى ئەى تەمیم ئەگەریش دەتەوێت من پێت دەڵێم، ئەگەریش دەتەوێت هەواڵت پێ دەدەم چیتان وت؟ تەمیم وتى بەڵكو تۆ پێمان بڵێ ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) تا باوەڕمان زیاد بكات، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (تۆ شتێكت ویست و ئەوەش شتێكی تری دەوێت، راكەشی چاك بوو)، ئەوەبوو پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) نامەیەكى لە پارچە پێستێكدا بۆ نووسی، ئەویش ئەو نووسینەى بردەوە ماڵەوەو لە سووچێكەوە هەڵیگرت، هەریەك لە عەبباسی كوڕی عەبدولموطهلیب و جەهمى كوڕی قەیس و شورەحبیلى كوڕی حەسەنە شاهیدی ئەو نووسینە بوون.[12]
جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نوێژی كرد، كە لە نوێژەكەى تەواو بوو، لەسەر مینبەرەكەى دانیشت و پێدەكەنى، فەرمووى با هەركەس لە شوێن نوێژەكەى خۆی بێت-دابنیشێت-، پاشان فەرمووى (ئایا دەزانن بۆچی كۆمكردوونەتەوە؟) وتیان خواو پێغەمبەرەكەى زاناترن، فەرمووى (سوێند بەخوا بۆ موژدەدان یان بۆ ترساندن كۆم نەكردوونەتەوە، بەڵكو كۆمكردوونەتەوە چونكە تەمیمی دارى كە كەسێكی نەصرانی بوو هاتووەو بەیعەتى داوەو موسڵمان بووەو شتێكی بۆ گێڕاومەتەوە كە هاوشێوەى ئەوەیە من لەسەر مەسیحی دەججال هەواڵم پێ دەدان، ئەو بۆی گێڕامەوە سوارى بەلەمێك بووە لەگەڵ سی كەس لە لەخم و جوذام، مانگێك شەپۆل لەناو دەریادا یارى پێ دەكردن-دەیهێنان و دەیبردن- دواتر شەپۆلی دەریا فڕێی دانە دوورگەیەك لە دەریاكەدا تا خۆر ئاوابوو لەوێ بوون و لە نزیكی كەشتیەكەوە دانیشتن، چوونە دوورگەكەوە گیاندارێكیان تووش بوو كە مووى رەق و تووكن بوو، مووى زۆر بوو، لەبەر زۆری مووەكانى بەرو دوایان لەیەك جیانەدەكردەوە ، وتیان هاوار بۆ تۆ ئەوە تۆ كێیت؟ وتى من جەساسەم، وتیان جەساسە چیە؟ وتى ئەی خەڵكینە بڕۆن بۆ لاى ئەو كابرایە لە دێڕە، باس و هەواڵتان لاى ئەوە.. خێرا چووین تا چووینە دێڕەكە، گەورەترین مرۆڤى تێدابوو كە دیبوومان، زۆر كەتە و چوارشانە بوو، دەستەكانى لەگەڵ گەردنى كۆكردبوونەوە، نێوان ئەژنۆی بۆ قولەپێی بە ئاسن داپۆشرابوو، وتمان ماڵوێران تۆ كێیت؟ وتى هەواڵی منتان دەست دەكەوێ، ئێوە پێم بڵێن كێن؟ وتمان ئێمە كەسانێكی عەرەبین سوارى كەشتیەك بووین و كەش و هەوا نالەبار بوو تا شەپۆلی دەریا یارى پێ كردین و فڕێی داینە ئەم دوورگەى تۆوە، لە نزیكی كەشتیەكەوە دانیشتین و هاتینە ناو دوورگەكەوە، بە گیاندارێك گەیشتین كە مووى رەق و تووكن بوو و مووی هێندە زۆر بوو نەماندەزانى بەرو دواى كامەیە، وتمان ماڵوێران تۆ كێیت؟ وتى جەساسە، وتمان جەساسە چیە؟ وتى بچن بۆ لاى ئەو كابرایە لە دێرەكەیە هەواڵتان لاى ئەوە، ئێمەش خێرا هاتین بۆ لاى تۆ و زۆر لەو گیاندارە ترساین و ترسمان هەبوو شەیتانێ بێت، ئەویش وتى سەبارەت بە باخە دارخورماكە هەواڵم پێ بدەن؟ وتمان لە بارەی چی شتێكیەوە هەواڵت پێ بدەین؟ وتى سەبارەت بە دارخورماكانى ئایا بەرهەمدارن؟ وتمان بەڵێ، وتى خەریكە لە بەرهەم بكەون، وتى سەبارەت بە دەریاچەی طهبەریە هەواڵم پێ بدەن، وتمان هەواڵی چی شتێكیت دەوێت؟ وتى ئایا ئاوى تێدایە؟ وتمان ئاوى زۆر زۆرە، وتى خەریكە ئاوەكەى بڕوات و نەمێنێت، وتى سەبارەت بە كانى زوغەر هەواڵم پێ بدەن؟ وتمان هەواڵی چی شتێكی بدەین پێت؟ وتى ئایا ئاوى ماوە و خەڵكەكەى بە ئاوەكەى كشتوكاڵ دەكەن؟ وتمان ئاوى زۆرەو خەڵكەكەشی بە ئاوەكەى كشتوكاڵ دەكەن، وتى سەبارەت بە پێغەمبەرى نەخوێندەواران هەواڵم پێ بدەن چی كرد؟ وتمان لە مەككە دەرچوو و لە یەثریب نیشتەجێ بوو، وتى ئایا عەرەب لەگەڵی جەنگان؟ وتمان بەڵێ، وتى ئەو چی كرد بەرامبەریان؟ ئێمەش پێمان وت زاڵبووە بەسەریاندا و عەرەب گوێڕایەڵی بون، وتى جا ئەوە روویداوە؟ وتمان بەڵێ، وتى وا چاكە بۆیان گوێڕایەڵی بن، منیش هەواڵی خۆمتان پێ دەدەم، من مەسیحم و خەریكە مۆڵەتى دەرچوونم پێ بدرێت، دەربچم و بە زەویدا بگەڕێم و لە ماوەى چل شەودا چی گوند هەیە دابەزمە ناوى جگە لە مەككەو طهیبە، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە گۆچانەكەى دای بە مینبەرەكەدا و فەرمووى (ئەمە طهیبەیە، ئەمە طهیبەیە، ئەمە طهیبەیە) -واتە مەدینە-، ئەرێ مەگەر پێشتر ئەوەم بۆ باس نەكردن؟ خەڵكەكەش وتیان با، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى من بە بەسەرهاتەكەى تەمیم سەرسام بووم، هاوشێوەى ئەوەبوو كە من پێشتر بۆم باسكردن.[13]
جارێك كەسێك لە بەنى سەهم لەگەڵ تەمیمی دارى و عەدی كوڕی بەددائدا چوویە دەرەوەو كابراى سەهمى لە خاكێك مرد كە موسڵمانى تێدا نەبوو، كاتێك گەڕانەوە بە شمەكەكانیەوە قاپێكی ئەویان ونكرد كە لە زیو بوو و بە زێڕ نەخشێنرابوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەریەك لە تەمیمی دارى و عەددى سوێند دا، دواتر ئەو قاپە لە مەككە دۆزرایەوە، وتیان ئەوەمان لە تەمیم و عەددى كڕیوە، دوو كەس لە خزمانى مردووەكە هەستان و سوێندیان خوارد شایەتى ئێمە شیاوترە لە شایەتى ئەو دوانە، ئەو قاپەش هی هاوڕێكەیانە-واتە كابراى سەهمى-، ئەوەبوو ئەم ئایەتە لەو بارەیەوە دابەزى:
(يا ايها الذين امنوا شهادة بينكم اذا حضر احدكم الموت حين الوصية اثنان ذوا عدل منكم او اخران من غيركم ان انتم ضربتم في الارض فاصابتكم مصيبة الموت تحبسونهما من بعد الصلاة فيقسمان بالله ان ارتبتم لا نشتري به ثمنا ولو كان ذا قربى ولا نكتم شهادة الله انا اذا لمن الاثمين).[14]
تەمیمی دارى یەكێك بوو لەو كەسانەى لە سەردەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) قورئانیان كۆكردەوە.[15]
تەمیمی دارى كۆیلەیەكى هەبوو كە ناوى فەتح بوو، جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پرسیاری لە تەمیم كرد ناوى ئەو كۆیلەى چیە؟ ئەویش وتى ناوى فەتحە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى بەڵكو ناوى سیراجە.[16]
تەمیمی دارى دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (الدين النصيحة)، ئایین ئامۆژگاریە، وتمان بۆ كێ؟ فەرمووى (لله ولكتابه ولرسوله ولأئمة المسلمين وعامتهم)،[17] (بۆ خوا و كتێبەكەى و پێغەمبەرەكەى و پێشەوایانى موسڵمانان و عاممەى موسڵمانان).
تەمیمی دارى دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (أول ما يحاسب به العبد يوم القيامة صلاتهُ فَإِن كانَ أتمَّها كُتِبَتْ لهُ تامَّةً وإنْ لمْ يَكُنْ أتَمَّها قالَ الله لِمَلائِكَتِهِ: انْظُروا هَلْ تَجِدُونَ لِعَبْدِي مِنْ تَطَوُّعٍ فَتُكَمّلونَ بِها فَرِيضَتَهُ؟ ثمَّ الزَّكاةُ كذلِكَ ثمَّ تُؤْخَذُ الأعْمالُ على حَسَبِ ذلِكَ)،[18] (یەكەم شت لە رۆژی دواییدا بەندەى لەسەر موحاسەبە دەكرێت نوێژەكەیەتى، ئەگەر تەواوى نوێژەكانى كردبێت هەمووى بۆ نووسراوە، ئەگەریش هەمووى نەكردبێت ئەوا خوا بە فریشتەكانى دەفەرموێت سەیر بكەن بزانن ئایا نوێژی سوننەت لاى بەندەكەم بەدى دەكەن تا بەو سوننەتانە فەرزەكانى تەواو بكەن؟ دواتر لەسەر زەكات موحاسەبە دەكرێت، بەوجۆرە لەسەر كارەكان موحاسەبە دەكرێت.
تەمیمی دارى هەژدە فەرموودەى لە پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە.[19]
تەمیمی دارى جلێكی كڕیبوو بە هەزار-درهەم- كە لەو شەوەى هیواى هەبوو شەوی قەدر بێت دەیپۆشی.[20]
تەمیمی كوڕی ئەوس شەونوێژی زۆر بوو، شەوێك شەونوێژی دەكرد تا بەیانى ئەم ئایەتەى دووبارە دەكردەوە (ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان نجعلهم كالذين امنوا وعملوا الصالحات سواء محياهم ومماتهم ساء ما يحكمون)،[21] ئینجا لە نوێژەكەشیدا دەگریا.[22]
جارێك كابرایەك هات بۆ لاى تەمیمی دارى و داواى لێكرد فەرموودەى بۆ بگێڕێتەوە، ئینجا پێی وت چەند جوزئت خوێندووە؟ تەمیم وتى لەوانەیە تۆ لەوانە بیت كە هەموو قورئان بە شەو دەخوێنێت و دواتر بەیانى كە هەستا دەڵێت ئەمشەو هەموو قورئانم خوێند، دەى سوێند بەوەى گیانى منى بەدەستە ئەگەر شەوێ سێ ركات نوێژى سوننەت بكەم لام خۆشەویستترە لەوەى شەوێ هەموو قورئان بخوێنم و بەیانى باسی بكەم بۆ خەڵك، كابرا بەوە تووڕە بوو و وتى بەخوا ئێوە ئەی گرۆی هاوەڵانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەركامتان لە ژیان ماون هەقە بێدەنگ بن و ئەوەى پرسیارتان لێ دەكات تووڕەی نەكەن، تەمیم كە كابراى بینی تووڕە بوو، نەرمى نواند و وتى برازا قسەت بۆ بكەم؟ ئەگەر من باوەڕدارێكی بەهێز بم و تۆیش باوەڕدارێكی لاواز بیت بەهێزی من بدەیت بەسەر لاوازى خۆتدا و بتەوێت وەك من بكەیت ناتوانیت و پەكت دەكەوێت، یان تۆ باوەڕدارێكی بەهێز بیت و من باوەردارێكی لاواز بم كاتێك بەهێزی تۆ دەدەم بەسەر لاوازى خۆمدا بەرگەى ناگرم و دەكەوم، بۆیە لە تواناى خۆتەوە بنەوە ئایینداریەكەت و لە ئایینداریتەوە بۆ دەروونت لێنەوە تا بارت لەسەر پەرستشێ راوەستێ كە بەرگەى بگریت.[23]
تەمیم لە مەدینە مایەوەو پاش ئەوەى عوثمانى كوڕی عەففان شەهید كرا ئیتر تەمیم گەڕایەوە بۆ شام.[24]
جارێك تەمیم دواى نوێژی عەسر نوێژی دەكرد، عومەر بە دارەكەى دەستى داى بەسەر سەریدا، تەمیم وتى ئەی عومەر لەسەر نوێژێك لێم دەدەیت كە لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كردوومە؟ عومەریش وتى ئەی تەمیم هەموو خەڵك ئەوە نازانن كە تۆ دەیزانیت.[25]
لە گێڕانەوەیەكى لاوازدا هاتووە كە جارێك لە ناوچەی حەررە ئاگرێ كەوتەوە، عومەر هات بۆ لاى تەمیمی دارى و وتى بڕۆ ئەو ئاگرە بوەستێنە؟ ئەویش وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران مەگەر من كێم؟ من چیم؟ بەڵام عومەر وازى لێ نەهێنا تا بردى، بە دەستەكانى ئاگرەكەى دەردەكرد تا ئاگرەكەى بردە ناو دۆڵەكەوە، عومەر بە تەمیمی دەوت ئەوەى دیویەتی وەك ئەوە نیە كە نەیدیوە.[26]
تەمیمی كوڕی ئەوس دواتر لە فەلەستین نیشتەجێ بوو و پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) گوندى عەینوونی بۆ بڕیەوە، دواتریش لە شام كۆچی دوایی كرد و لە بەیت جبرین لە خاكى فەلەستین ئەسپەردە كرا.[27]
ذەهەبى رایەكى هێناوە كە دەڵێت لە ساڵی چلى كۆچیدا تەمیمی دارى كۆچی دوایی كردووە.[28]
[1] - أسد الغابة، ج1، ص 319، سير أعلام النبلاء، ج2، ص 442.
[2] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص 408.
[3] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 193، أسد الغابة، ج1، ص 319.
[4] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 443.
[5] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج4، ص 1773.
[6] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص 408.
[7] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 442.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 368.
[9] - أسد الغابة، ج1، ص 319.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 368.
[11] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 18627، الآحاد و المثاني لابن أبي عاصم، الرقم 2240، معرفة الصحابة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 655.
[12] - الآحاد و المثاني لابن أبي عاصم، الرقم 2240، معرفة الصحابة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 655.
[13] - صحيح مسلم، الرقم 5346 و اللفظ له، سنن أبي داوود، الرقم 3788، سنن ابن ماجة، الرقم 4071، صحيح ابن جبان، الرقم 6897، سنن الترمذي، الرقم 2231.
[14] - صحيح البخاري، الرقم 2646 و اللفظ له، سنن أ[ي داوود، الرقم 3146، سنن الترمذي، الرقم 3069، سنن الدارقطني، الرقم 3808، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 19185، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 2396، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 12297.
[15] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 445.
[16] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج2، ص 683.
[17] - صحيح مسلم، الرقم 107، صحيح ابن حبان، الرقم 4644، سنن أبي داوود، الرقم 4314، السنن الكبرىللنسائي، الرقم 7560، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 15490، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 16615، مسند الشافعي، الرقم 1076، مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 824، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 7003، مسند الروياني، الرقم 1497، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 1253.
[18] - سنن بن ماجة، الرقم 1422، سنن الدارمي، الرقم 1376، مصنف ابن أبي شيبةن الرقم 7658، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 3722، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 16625، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 1243، صححه الألباني في صحيح و ضعيف الجامع الصغير و زيادته، الرقم 4339.
[19] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 448.
[20] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 447.
[22] - أسد الغابة، ج1، ص 319.
[23] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 446.
[24] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص 408.
[25] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 448.
[26] - دلائل النبوة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 520، دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 2325، البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 153.
[27] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 368.
[28] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 448.