حەججاجى كوڕی حارث(رضي الله عنه)
ناوى حەججاجى كوڕی حارثى كوڕی قەیسى قوڕەیشی سەهمیە،[1] حارثى باوكى یەكێك بوو لەوانەى كە گاڵتەیان دەكرد بە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم).[2]
برایەكى هەبوو بە ناوى تەمیم كە ئەویش هاوەڵ بوو و لە جەنگى ئەجنادەیندا شەهید بوو، چەند برایەكى تریشی هەبوو بە ناوەكانى سەعید و ئەبی قەیس و عەبدوڵا و سائیب كە هەموویان لە جەنگى ئەجنادەیندا شەهید بوون.[3]
سەبارەت بە كاتى موسڵمانبوونى راى جیاواز هەیە، رایەك دەڵێت لە مەككە موسڵمان بوو و كۆچی كرد بۆ حەبەشە كە ئەمە راى ئیبن ئیسحاق و چەندێكى ترە، بەڵام ئیبنولكەلبى دەڵێت دواى كۆچی حەبەشە موسڵمان بووە، زوبەیری كوڕی بەككار دەڵێت بەڵكو لە غەزاى بەدردا لە ریزی بێباورەاندا بەشدارى كرد و بەدیل گیرا و دواى ئەوە موسڵمان بوو.[4]
ئیبن ئەثير دەڵێت لە كۆچەرانى حەبەشە بووە،[5] كەچی پێشتر كە باسی پێنج براكەى تری دەكات دەڵێت یەك برایان هەبوو كە لە جەنگى بەدردا بەدیل گیرا.[6]
دواى ئەوەى حەججاج ئازاد كرا و چوویەوە بۆ مەككە، دواى جەنگى ئوحود كۆچی كرد بۆ مەدینەو لەوێ مایەوە.[7]
سەبارەت بە كاتى وەفاتیشی دوو را هەیە، رایەك دەڵێت لە جەنگى ئەجنادەیندا لەگەڵ براو كەسەكانیدا شەهید بووە، رایەكیش دەڵێت لە ساڵی پانزەى كۆچی لە جەنگى یەرمووكدا شەهید بووە.[8]
حەججاجى ئەحمەسى (رضي الله عنه)
ناوى حەججاجى كوڕی ذیلعونوقى ئەحمەسیە، فەرموودەیەكى لە پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە، دواى وەفاتى پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) ژیا و لەگەڵ خالیدی كوڕی وەلیددا چوو بۆ فتووحاتى عێراق و كاتێك لە ساڵى دوانزەى كۆچیدا خالید پەیمانێكی نووسی یەكێك لە شاهیدەكان حەججاج بوو.[9]
حەججاجى كوڕی عامیر(رضي الله عنه)
ناوى حەججاجى كوڕی عامیری ثومالیە،[10] دواتر لە حیمص نیشتەجێ بوو، چەند فەرموودەیەكى لە پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە.[11]
خالیدى كوڕی مەعدان دەڵێت بیستم لە هەریەك لە عەبدوڵاى كوڕی عوبەیدى ثومالى و لە حەججاجى كوڕی عامیری ثومالى كە هەردووكیان لە هاوەڵانى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوون، هەردووكیان نوێژی بەیانییان لە دواى عومەرى كوڕی خەتتابەوە كرد و ئەویش ئەم سوورەتەى خوێند(إذا السماء انشقت) تیایدا سوجدەى برد.[12]
هەروەها حەججاج دەڵێت پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (إياكم وكثرة السؤال, وإضاعة المال, وقيل وقال، وأن يعطي أحدكم الفضل خير له, وإن يمسك شر له, ولا يلوم الله على الكفاف, وابدأ بمن تعول)، (وریابن خۆتان دووربگرن لە زۆر پرسیار كردن و لە ماڵ و سامان بەفیڕۆدان و وتى و تیان، هەركام لە ئێوەش ئەوەى لە خۆی زیادەیە بیبەخشێت باشترە بۆی، ئەگەریش ئەو زیادەیە بهێڵێتەوە خراپە بۆى، خواى گەورە سەركۆنەى لەسەر پێویستى بێ كەم و زیاد نیە_واتە ئەوەى پێویستە بیكەیت بێ كەمى و بێ زیادیش-، سەرەتاش بەوە دەست پێ بكە كە گرنگ و پێویستە).[13]
شورەحبیلى كوڕی موسلیم دەڵێت من پێنج لە هاوەڵانى پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بینى كە سمێڵیان كورت دەكردەوەو ریشیان بەردەدایەوەو زەردیان دەكرد-خەنەییان دەكرد-: ئەبو ئومامەى باهیلی و عەبدوڵاى كوڕی بوسر و عوتبەى كوڕى عەبدى سولەمى و حەججاجى كوڕی عامیرى ثومالى و میقدادى كوڕی مەعدی یەكریبى كیندى، سمێڵیان كورت دەكردەوەو بەرسمێڵیشیان دەكرد.[14]
حەججاجى كوڕی عەبدوڵا (رضي الله عنه)
ناوى حەججاجە، سەبارەت بە ناوى باوكى رایەك دەڵێت كوڕی عەبدوڵایە، رایەكیش دەڵێت باوكى ناوى عەتیكە، لە ثهقەفیەكانە، دواتر لە بەصرە نیشتەجێ بوو، دواى ئەوەش لەوێوە چوو بۆ كووفە.
ژنەكەى ناوى ئومموجەمیلى هیلالی بوو.[15]
حەججاجى كوڕی عیلاط(رضي الله عنه)
ناوى حەججاجى كوڕی عیلاطى كوڕی خالیدى فەهریە، سەبارەت بە كونیەكەى هەریەك لە ئەبوو كیلاب و ئەبوو موحەممەد و ئەبوو عەبدوڵا هاتووە، ئەم هاوەڵە لە كۆچەریەكانە.[16]
حەججاج برایەكى هەبوو بە ناوى صالح كە لە سەردەمى نەفامیدا مرد،[17] برایەكى تریشی هەبوو بە ناوى كیلاب كە شاعیر بوو،[18] سێ كوڕیشی هەبو وبە ناوەكانى عەبدوڵا و نەصر و میعرەض، عەبدوڵاى كوڕی لە سەردەمى دەسەلآتى موعاویەدا والى حیمص بوو، میعرەضى كوڕیشی لە جەنگى جەمەلدا كوژرا.[19]
نەصرى كوڕی كەسێكی زۆر كەشخە بوو، ئەوەبوو جارێك ئافرەتێك لەتاو شەیدابوونى بۆ نەصر گۆرانى دەوت و دەیوت
بۆ نۆشینی مەى دەرفەتێ مابێ
یان بۆ گەیشتن بە نەصر هەبێ رێ چارێ
كە عومەرى كوڕی خەططاب ئەوەى بیست بڕیاری دا بە دوورخستنەوەى نەصر.[20]
كاتێك پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لە خەیبەر بوو ئەم هاوەڵە هات بۆ لاى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و موسڵمان بوو، دواتر لە مەدینە نیشتەجێ بوو ولەوێ خانوویەك و مزگەوتێكی بۆ خۆی درووست كرد.[21]
سەبارەت بە هۆكارى موسڵمان بوونەكەى هاتووە كە حەججاج هاودەم بە كاروانێكی هۆزەكەى بەرەو مەككە گەڕایەوە، جا كاتێك شەو داهات ترس و بیم دایگرت، لە سەرەى پاسەوانیەكەیدا شیعری دەوت و تیایدا داواى پەناى دەكرد تا خۆی و هاوەڵانى بە سەلامەتى بگەڕێنەوە، لەو كاتەدا گوێی لە دەنگێك بوو ئەم ئایەتەى دەخوێندەوە (يا معشر الجن و الإنس إن استطعتم أن تنفذوا من أقطار السموا والأرض فانفذوا لا تنفذون إلأا بسلطن)، جا كە رۆژ بوویەوەو دواتر گەیشتنە مەككە، سەبارەت بەو ئایەتە پرسیارى كرد و وتى كەستان شتى واتان بیستووە؟ پێی وترا ئەوە بەشێكە لە قسەكانى موحەممەد كە دەڵێت بۆم دابەزیوە، حەججاج وتى ئەی ئێستا موحەممەد لە كوێیە؟ وترا لە مەدینەیە، خێرا بەرەو مەدینە كەوتەڕێ و بڕیاری دا موسڵمان بێت.[22]
كاتێك حەججاج موسڵمان بوو وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) من لە مەككە ژن و مناڵ و سامانم جێهێشتووە، دەبێت بچم بیانهێنم، جا ئەگەر ناچار كرام بەرامبەر بە تۆ قسە بڵێم مۆڵەتم دەدەیت؟ پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) مۆڵەتى پێدا تا چی ویست بیڵێت، ئەویش چوویەوە بۆ مەككەو بە ژنەكەى وت: چیت هەیە كۆی بكەرەوە چونكە من دەمەوێت شتێك لە سامانى فەوتاوو مەڕو مالآتى موحەممەد و هاوەڵانى بكڕم، چونكە ئەوان لە جەنگدا دۆڕاون و حاڵیان شڕە،[23] وا موحەممەد لەلایەن جوولەكەكانەوە بەدیل گیراوەو هاوەڵەكانیشی یان كوژراون یان بلآوەیان لێكردووە،[24] ئەو هەواڵە لە مەككە بلآوبوویەوەو موسڵمانەكانى مەككە پێی دڵگران بوون و بێباوەڕەكانیش پێی دڵخۆش بوون، هەواڵەكە گەیشتە عەبباسی كوڕی عەبدولموطهلیب، عەبباسیش كە ئەوەى بیست لە پێ كەوت و دۆش داما و نەیئەتوانى بجووڵێت، ئینجا عەبباس كوڕێكی هەبوو كە ناوى قوثهم بوو و زۆر لە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دەچوو، راكشا و لەسەر سنگى داینا و شیعری دەهۆنیەوە كە تیایدا دەیوت خۆشەویستم لە پێغەمبەرى خوا دەچیت:
حبي قثم حبي قثم
شبيه ذي الأنف الأشم
نبي رب ذي النعم
برغم أنف من رغم
ئینجا غولامێكی نارد بۆ لاى حەججاجى كوڕی عیلاط و پێی وت ماڵوێران ئەمە چ هەواڵێك بوو هێنات؟ تۆ چی دەڵێیت؟ بەڵێنى خوا لەو هەواڵەی تۆ باشترە، حەججاجیش بە غولآمەكەى وت: سەلامم بگەیەنە بە ئەبولفەضل و پێی بڵێ: بچێتە ماڵێكەوە تا بە تەنها بیبینم، چونكە هەواڵێكم هەیە بۆی كە دڵی خۆش دەكات، غولامەكە هاتەوە، كە گەیشتەوە بەردەرگا، وتى موژدەت لێ بێت ئەی ئەبولفەضل، عەبباسیش لە خۆشیدا خۆی بۆ فڕێدا و ناوچاوانى ماچ كرد، ئەویش هەواڵی قسەكانى حەججاجى پێدا، عەبباسیش ئەو غولآمەى ئازاد كرد، ئینجا چوو بۆ لاى حەججاج و ئەویش هەواڵی دروستى پێ وت، وتى: پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) خەیبەرى فەتح كردووەو سامانى ئەوانى بە دەستكەوت گرتووە، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لە دەستكەوتەكاندا صەفیەى كچی حویەى بۆ خۆی هەڵبژارد و سەرپشكى كرد ئایا ئازادى بكات و ببێتە ژنی یان بچێتەوە بۆ ناو ماڵ و كەسوكارى خۆی، ئەویش پێی باش بوو ئازادى بكات و شوو بكات بە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، منیش بۆیە هاتوم بۆ ئێرە تا ئەو سامان و ژن و مناڵەى لێرە هەمە بیبەم و بڕۆم، مۆڵەتیشم لە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) وەرگرت و ئەویش مۆڵەتى دام چی پێویست بكات بیڵێم، جا تكام وایە تا سێ رۆژ هیچ نەڵێیت، دواى سێ رۆژەكە چیت پێ خۆش بوو باسی بكە، ئەوەبوو ژنەكەى حەججاج چی خشڵ و پێویستى هەبوو كۆی كردەوەو داى بە حەججاج و حەججایش هەموو برد لەگەڵ خۆی و كەوتەڕێ، دواى تێپەڕبوونى سێ رۆژەكە عەبباس چوو بۆ لاى ژنەكەى حەججاج و وتى مێردەكەت كوا؟ ئەویش هەواڵی ئەوەى پێدا كە حەججاج چووە بۆ مەدینە، ئینجا وتى خوا سەرشۆڕت نەكات ئەی ئەبولفەضل ئەوەى پێت وتین زۆر لەسەرمان قورس بوو، ئەویش وتى بەڵێ خوا سەرشۆڕم ناكات، سوپاس بۆ خواش تەنها ئەوە روویداوە كە حەزمان پێ بووە، حەججاج هەواڵی پێداوم كە خواى گەورە فەتحى خەیبەرى بەخشیوە بە پێغەمبەرەكەى و تیایدا پشكەكان جیاكراونەتەوەو پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) صەفییەى هەڵبژاردووە بۆ خۆی، جا ئەگەر پێویستیەكت هەیە بە مێردەكەت ئەوە بڕۆ و خۆت بگەیەنە پێی، ژنەكەى حەججاجیش وتى سوێند بەخوا بڕوات پێ دەكەم، ئەویش وتى من راست دەڵێم و مەسەلەكە ئاوەهایە كە پێم وتیت، ئینجا عەبباس چوویەدەرەوەو چوو بۆ كۆڕی قوڕەیشیەكان و دەیبیست دەیانوت ئەی ئەبولفەضل بەس خێرت بێتەڕێ، ئەویش وتى سوپاس بۆ خوا خێرم هاتوەتەڕێ و حەججاجیش هەواڵی پێداوم كە خواى گەورە فەتحى خەیبەرى بەخشیوە بە پێغەمبەرەكەى و تیایدا پشكەكان جیاكراونەتەوەو پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) صەفییەى هەڵبژاردووە بۆ خۆی، حەججاج داواى لێكردم سێ رۆژ ئەو قسەی بشارمەوەو نەیڵێم، ئەو تەنها بۆ ئەوە هاتبوو چی سامانى هەیە بیبات و بڕوات، بەو هەواڵە خواى گەورە دڵتەنگى سەر موسڵمانانى هەڵگرت و داى بەسەر بێباوەڕاندا، چی موسڵمانى دڵتەنگى مەككەش هەبوون دەهاتن بۆ لاى عەبباس، ئەویش هەواڵی پێدەدان و موسڵمانانیش دڵخۆش دەبوون.[25]
ئەم بەسەرهاتە بەڵگەیەكى ترە لەسەر ئەوەى عەبباسی مامى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) پێشتر موسڵمان بووەو مانەوەى لە مەككە بە ڕێنمایی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بووە تا هەم هەواڵی قوڕەیشیەكان بنێرێت بۆ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، هەم ئاگاى لە موسڵمانبووەكانى ناو مەككە بێت، وەك دەبینین كاتێك هەواڵی ناخۆش سەبارەت بە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و موسڵمانان دەبیستێت زۆر دڵتەنگ دەبێت، هەروەها كاتێكیش هەواڵە راست و دڵخۆشكەرەكە دەبیستێت زۆر دڵخۆش دەبێت، موسڵمانانیش دێن بۆ لاى و ئەویش موژدەیان پێ دەدات، واتە لەوێ وەك جەمسەرێك بووە بۆ موسڵمانە لاوازەكانى ناو مەككە كە تواناى كۆچیان نەبووەو هەواڵی خۆشی و ناخۆشی موسڵمانانیشیان لەوەوە وەرگرتووە، لەو بارەوە ئیبن عەبدولبەر دەڵێت:(دەوترێت عەبباس پێش غەزاى بەدر موسڵمان بووەو هەواڵی بێباوەڕانى دەنارد بۆ پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و موسڵمانانى مەككە وەك پشتێك تەماشاى عەبباسیان دەكرد، عەبباس حەزى لەوە بوو بچێت بۆ لاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، بەڵام پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) نامەى بۆ نووسی كە مانەوەت لە مەككە باشترە، بۆیە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) لە رۆژی بەدردا فەرمووى (هەركامتان گەیشت بە عەبباس با نەیكوژێت، چونكە ئەو بە ناچارى هاتووە)،[26] هەروەها عەبباس وردەكارى كارو ئامادەكاریەكانى قورەیشیەكانى بە نامە دەنووسی بۆ پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) وەك چۆن لە غەزاى ئوحوددا ئەوەى كرد كاتێك قورەیش خۆیان ئامادە كرد بۆ جەنگ عەبباس هەموو زانیاریەكانى بە نامەیەكدا نارد بۆ پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم).[27]
رایەك دەڵێت حەججاج كە موسڵمان بوو راستەوخۆ لە غەزاى خەیبەردا بەشداریشی كرد.[28]
حەججاج یەكەم كەس بوو زەكاتى بەنى سولەیمى نارد بۆ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)،[29]حەججاج دواى سەردەمى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) چوو لە حیمص نیشتەجێ بوو.[30]
لە سەردەمى خیلافەتى عومەری كوڕی خەططابدا خەلیفە نامەیەكى نووسی بۆ خەڵكی شام و وتى پیاوماقووڵێكى خۆتان بنێرن بۆ لام، ئەوانیش حەججاجى كوڕی عیلاطيان نارد بۆ لاى.[31]
حەججاج لە سەردەمى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططابدا مرد.[32]
ئیبن عەبدولبەر دەڵێت ئیبن ئەبی حاتەم باسی كردووە حەججاج لە قلیقلە ئەسپەردە كراوە.[33]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 30.
[2] - أسد الغابة، ج1، ص 321.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص 321.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 30.
[5] - أسد الغابة، ج1، ص 557.
[6] - أسد الغابة، ج1، ص 321.
[7] - أسدالغبة، ج1، ص 557.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 30.
[9] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 31.
[10] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 327.
[11] - أسد الغابة، ج1، ص 557.
[12] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 3143، المطالب العالية لابن حجر العسقلاني، الرقم 453.
[13] - مسند الشاميين للطبراني، الرقم 534، جامع بيان العلم، الرقم 1275.
[14] - السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 652، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 3144، قال الألباني في سلسلة الأحاديث الضعيفة (11/797-798) قلت: و إسناده جيد كما قال الهيثمي.
[15] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 33.
[16] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 33.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 34.
[18] - الطبقات اكبرى لابن سعد، ج5، ص 16.
[19] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 34.
[20] - أسد الغابة، ج1، ص 558.
[21] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 33.
[22] - أسد الغابة، ج1، ص 559.
[23] - صحيح ابن حبان، الرقم 4600، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 17157، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 12166، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 3383، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 3124، صححه شعيب الأرناؤوط.
[24] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 108.
[25] - صحيح ابن حبان، الرقم 4600، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 17157، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 12166، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 3383، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 3124، صححه شعيب الأرناؤوط.
[26] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج2، ص 812.
[27] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 37.
[28] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 34.
[29] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 34
[30] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 34
[31] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 34.
[32] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 34.
[33] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 326.