ژنهێنانەكانى حەسەن (رضي الله عنه)
مەسەلەیەك كە سەبارەت بە حەسەنى كوڕی عەلى وەك گومانێك لەسەر ژیانى هاتووە، مەسەلەى ژنهێنانەكانیەتى، بەجۆرێك لە چەند سەرچاوەدا هاتووە كە حەسەن نزیكەى حەفتا ژنی هێناوەو زوو زوو ژنی تەلآقداوە، تەنانەت وای لێهاتبوو عەلى بە خەڵكی كووفەى دەوت ژن مەدەن بە حەسەن چونكە كەسێكە زوو ژن تەلآق دەدات،[1] كەسێك هەستا و وتى بەخوا هەر ژنی پێدەدەین، كامى پێ باش بوو با بیهێڵێتەوەو كامى پێ باش نەبوو با تەلآقی بدات.[2]
ئەمە لە چەند روویەكەوە جێی گومانە:
یەكەم: حەسەنى كوڕی عەلى ئەو كەسەیە كە پێشتر باسمان كرد پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) چەندە خۆشی ویستووەو فەرموویەتى گەورەی گەنجانى بەهەشتەو خواى گەورە دەیكاتە هۆی رێكخستنى نێوانى دوو دەستەى موسڵمانان و سەییدە، جا كەسێكی وا گەورە ناگونجێت هەردەم سەرقاڵ بووبێت بە ژنهێنانەوە.
دووەم: ئەگەر حەسەن ئەوەندە ژنى بهێنایە دەبوو هیچ نا ناوى سی چل منداڵ و ژنی بهاتایە، چونكە لە حەفتا ژن تەنها پانزە مناڵێك ناكەوێتەوە، یان ئەگەریش منداڵی نەبوایە هیچ نا ناوى چارەكێكی ژنەكانى دەهات، چونكە هەموان حەزیان كردووە بۆ چوونەوە سەر بنەماڵەی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) رەچەڵەكى خێزانییان لەگەڵ ئالوبەیت باس بكەن، ئەگەر ئەو رێژەی ژنهێنانە هەبوایە حەتمەن باس دەكران.
سێیەم: ئەو چەند گێڕانەوە كەمەى لەو بارەوە هاتون هەموویان لە سەرچاوە دیارەكانى فەرموودەو كتێبە جێباوەڕەكاندا بوونیان نیەو لەو كتێبانەشدا كە هاتون بە وتى و وتیان و بە بابەتێكی لاوەكى وەك گێڕانەوەیەك هێنراون.
چوارەم: تەمەنى حەسەن زۆر نەبووە، چونكە تەمەنى نەگەیشتوەتە پەنجا ساڵ، هەر بیست ساڵێكی چووە بۆ ماوەى پێش هاوسەرگیری، چەند ساڵێكی سەرقاڵ بووە بە چارەسەری فیتنەى سەردەمى خەلیفە عوثمانى كوڕی عەففان و دواتریش كێشەكانى سەردەمى خەلیفە عەلی كوڕی ئەبووطالیبەوە، دواتریش سەرقاڵی ئیشی خیلافەت و كێشەى بەیعەت و خەڵكی عێراق و شام و رێككەوتن لەگەڵ موعاویە بووە، جا دەكرێت بەو كەمە ماوەى بۆی ماوەتەوە ئەو هەمووە ژنەی هێنابێت؟ ئەگەر وا بوایە ئێستا هەموو سەرچاوەكان بەشی زۆرینەى ژیانى حەسەنیان تایبەت دەكرد بەو مەسەلەیەوە.
بۆیە پێم وایە مەسەلەى ئەو ژنهێنانە زۆرە دەستێكی بە ئامانجە بۆ لێدانى كەسایەتیە گەورەكانى ناو هاوەڵان بەتایبەت نزیكانى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، بەتایبەتتر حەسەن كە گەورەى گەنجانى بەهەشت و سەییدی ئوممەت و هۆی یەكڕیزی موسڵمانان بووە، تا بڵێن لەبەر ئارەزووبازى رێككەوتنى كردووەو گومان بخەنە سەر دڵسۆزى و گەورەیی كارەكەى.
منداڵەكانى حەسەنى كوڕی عەلى (رضي الله عنه)
حەسەن: ئەم كوڕەی لە خەولەى كچی مەنظور بوو.[3]
عەبدوڵا: ئەم منداڵەى لەگەڵ حوسەینی مامیدا لە كەربەلا شەهید بوو.
زەید: ئەم كوڕەی لە ئوم بەشیرى كچی ئەبی مەسعوود بوو.[4]
ئەبووبەكر: ئەمەشیان لەگەڵ حوسەینی مامی شەهید بوو.[5]
طهلحە: ئەم منداڵەى لە ئوم ئیسحاقى كچی طهلحە بوو.[6]
قاسم: ئەم منداڵەى لەگەڵ حوسەینی مامیدا شەهید بوو.[7]
عەمر، حوسەین، عوبەیدوڵا، عەبدوڕەحمان، موحەممەد، جەعفەر، حەمزە.[8]
ئەمەش بەڵگەیەكى ترە كە حەسەن هیچ نەیاری و كێشەیەكى نەبووە لەگەڵ خەلیفە راشیدینەكاندا، چونكە ئەگەر رق و دژایەتى هەبوایە لەگەڵیان هەڵنەدەسا ناوى منداڵى بنێت ئەبووبەكر و طهلحە.
كۆچی دوایی حەسەنى كوڕی عەلى
یەكێكی تر لە مەسەلە هەستیارەكان سەبارەت بە ژیانى حەسەن بریتیە لە جۆرى مردنەكەى حەسەن، چونكە لە چەند سەرچاوەیەكدا هاتووە كە حەسەن ژەهرخوارد كراوەو بەهۆی ئەو ژەهرەوە مردووە، ئەوەتا ئیبن حەجەر هێناویەتى كە حەسەن لە سەرەمەرگیدا وتوویەتى من چەند جار ژەهرخوارد كراوم، بەڵام هیچكام وەك ئەم ژەهرەى ئەمجارە نەبوو، حوسەین هات بۆ لاى و وتى كێ ژەهرخواردى كردیت؟ ئەویش ئامادە نەبوو بڵێت كێیە،[9] ئەیوت بۆ چیتە؟ بۆ ئەوەى بیكوژیت؟حوسەین وتى بەڵێ، حەسەن وتى ئەگەر ئەو كەسە بێت كە گومانم بۆی ئەچێت ئەوە سزاى خوا زۆر سەختترە، ئەگەریش ئەو نەبێت حەز ناكەم بە ناحەق بكوژرێت.[10]
یان گێڕانەوەیەكى تر هاتووە دەڵێت یەزیدى كوڕی موعاویە بە جەعدەى ژنى حەسەنى وت حەسەن ژەهرخوارد بكە با بمرێت، دواتر خۆم بەهاوسەرت دەگرم، كاتێك ئەوەى كرد و حەسەن مرد یەزید وتى ئێمە بۆ حەسەن تۆمان پێ باش نەبوو ئێستا بۆ خۆمان.[11]
ئیبن كەثير دەڵێت بە راى من ئەو گێڕانەوە راست نیە، چ ئەوەى بە ناوى یەزیدەوە هاتووە كە واى كردبێت، چ ئەو گێڕانەوەى بە ناوى موعاویەوە هاتووە كە فەرمانى وای كردبێت.[12]
رایەكیش دەڵێت ژنەكەى ژەهری پێداوە لەبەر ئەوەى تەلآق دراوە بۆیە وایكردووە.[13]
گێڕانەوەیەكى تر هاتووە كە موعاویە فەرمانى كردووە بە ئەشعەثى خەزوورى حەسەن تا بە كچەكەى بڵێت حەسەن ژەهرخوارد بكات، ئیبن تەیمیەش وەڵامێكی یەكلاكەرەوەى دەداتەوەو دەڵێت: ئەشعەثى كوڕی قەیس لە ساڵی چلى كۆچیدا مردووە، بۆیە لە رێككەوتنى نێوان حەسەن و موعاویەدا (كە بە ساڵی كۆدەنگى ناوبراوە) ناوى نەهاتووە كە ئەویش ساڵی چل و یەكى كۆچیە، .. جا ئەگەر ئەو نزیكەى دە ساڵ پێش حەسەن كۆچی دوایی كردووە ئیتر چۆن ئەم فەرمانەى كرد بە كچەكەى،[14] بەم پێیە بێت دەبێت ئەشعەث لەناو گۆڕەكەیدا هەستابێتەوەو چووبێت بۆ لاى كچەكەى و پێی وتبێت حەسەن ژەهرخوارد بكات، یان دەكرێت چووبێتە خەوى كچەكەى و پێی وتبێت!!!
ئیبنولعەرەبی سەبارەت بە ژەهرخواردكردنى حەسەن بە پیلانى یەزید دەڵێت: ئەمە لە دوو رووەوە راست نیە، یەكەمیان ئەوەیە كە حەسەن ترسی لەسەر نەبوو چونكە خۆی دەسەلآتى دابوویە دەست موعاویە، دووەمیش ئەوەیە كە ئەو مەسەلەیە غەیبە و بەس خوا دەیزانێت، ئیتر چۆن دەیدەنەوە پاڵ كەسێك.[15]
ئیبن خەلدوونیش ئەو تۆمەتە بەرپەرچدەداتەوە كە دەڵێت موعاویە فەرمانى وایكردووەو دەڵێت ئەوە قسەڵۆكی شیعەیە و موعاویە پاك و بەدوورە لە شتى وا.[16]
حەسەن ماوەى چل رۆژ نەخۆش بوو، دواتر لە مانگى رەبیعولئەوەل و لە تەمەنى چل و حەوت ساڵیدا كۆچی دوایی كرد.[17]
پێش مردنى حەسەن حوسەینى بانگ كرد و ئەم وەسیەتەى بۆ كرد:
(براكەم باوكمان بەر رەحمەتى خوا بكەوێت كە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد خۆی بۆ ئەم بارە-دەسەلآت- دانابوو و هیواى وابوو بۆ ئەو بێت، ئەوەبوو خوا دوورى گرت لێی و دایە دەست ئەبووبەكر، كە ئەبووبەكر سەرەمەرگى هات هەمدى حەزى پێكرد، ئەوەبوو هەمدى دوورخرایەوە لێی بەر عومەر كەوت، كە عومەر سەرەمەرگى هات كردى بە شوورا لە نێوان شەش كەسدا كە باوكمان یەكێك بوو لەوان، ئەوەبوو بەر عوثمان كەوت، كە عوثمانیش كوژرا بەیعەتى پێدرا، دوایی ململانێی لەگەڵ كرا تا شمشێری بۆ هەڵكرد و لەسەری جەنگا، بارەكە بۆی لەبار نەبوو و هیچی لێ دەست نەكەوت، سوێند بەخوا وانابینم خواى گەورە پێغەمبەرایەتى و خیلافەتیش لە ناو ئێمەى ئالوبەیتدا كۆبكاتەوە، وادەبینم هەرزەكانى كووفە تۆیش كەم دەگرن و دەرت دەكەن، من داوام لە عائیشە كردووە ئەگەر مردم مۆڵەتم بدات لە ماڵەكەى ئەودا لەلاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەسپەردە بكرێم، ئەویش رازی بووە، دەڵێم لەوانەیە لە شەرمدا وتبێتی بەڵێ و رازى بووبێت، بۆیە ئەگەر مردم بڕۆ بۆ لاى و داواى هەمان شتى لێ بكەرەوە، ئەگەر پێی خۆش بوو ئەوە لە ماڵەكەى ئەودا ئەسپەردەم بكە، گومانم زۆرە خەڵكێك نەهێڵن ئەوە بكەیت، جا ئەگەر رێگرییان لێكردیت ئەوا لێیان مەپاڕێرەوەو لەسەرى مەڕۆ و لە بەقیع ئەسپەردەم بكە، چونكە لەوێش كەسانى پێشەنگى لێیە).[18]
حەسەن كە حاڵی سەخت بوو وتى بمبەنە دەرەوە با ئاسمانم لێوە دیار بێت، بردیانە دەرەوە، سەیرێكی ئاسمانى كرد و وتى خوایە من لاى تۆ چاوەڕێی پاداشتم.[19]
حوسەینی براى بەسەرسەریەوە بوو، حوسەینیش بە دڵگرانیەوە ئەیوت برا ئازیزەكەم خۆ تۆ وا دەچیت بەرەو لاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)-باپیرەمان- و عەلی –باوكمان- و خەدیجە-ى داپیرەمان- و فاتیمە-ى دایكمان- و قاسم و طاهیرى خاڵوانت و حەمزەو جەعفەرى مامت، حەسەنیش پێی وت ئااى برا ئازیزەكەم، وا دەچمە حاڵێكەوە كە خوا دایناوە هیچكات حاڵى لەو جۆرەم نەدیوە، بڕێ دروستكراوى خوا ئەبینم كە هیچكات شێوەى وەك ئەوانەم نەدیوە، ئیتر حوسەین خۆی پێ رانەگیرا و دەستى كرد بە گریان.[20]
حەسەنى كوڕی عەلى لە ساڵی چل و نۆی كۆچیدا وەفاتى كرد، بۆچوونێ دەڵێت لە ساڵی پەنجاو یەكى كۆچیدا بووە،[21] رایەكیش دەڵێت لە ساڵی پەنجاى كۆچیدا وەفاتى كردووە،[22] ئیبن كەثير دەڵێت راى راستتر ئەوەیە لە ساڵی چل و نۆی كۆچیدا وەفاتى كردووە،[23] هەروەك ئیبن خەلدوونیش هەمان راى هەیە.[24]
ئەسپەردەكردنى حەسەن
سەبارەت بە پرسی ئەسپەردەكردنى حەسەنیش كێشە هەیە، چەند گێڕانەویەك هاتووە كە حەسەن داواى لە حوسەین كرد با لەلاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەسپەردە بكرێت، ئەگەر زانى كێشەی لێدەكەوێتەوە ئەوا با لە بەقیع ئەسپەردە بكرێـت، ئەوەبوو كاتێك ویستى لە لاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەسپەردەى بكات ئومەویەكان رازى نەبوون، بۆیە جابیر بە حوسەینى وت با فیتنە نەكەوێتەوەو لە بەقیع ئەسپەردەى بكە، ئەوەبوو لە بەقیع ئەسپەردە كرا، كاتێك ئەسپەردە كرا لەتاو قەرەباڵغیدا بەقیع كەسێكی تری نەدەگرت و هەموان دەگریان. [25]
وەك پێشتریش لە وەسیەتەكەى حەسەندا بۆ حوسەینی براى هێنامان حەسەن داواى كردبوو لەلاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەسپەردە بكرێت ئەگەر هاتوو عائیشە رازى بوو، ئەگەریش خەڵكەكە رێگر بوون ئەوا با لە بەقیع ئەسپەردەى بكات و لەسەر مەسەلەكە نەڕوات، بۆیە كاتێك حەسەن مرد، لەسەر وەسیەتى خۆی حوسەین چوو بۆ لاى عائیشەو داواى لێكردەوە كە حەسەنى براى لاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەسپەردە بكرێت، ئەویش رازى بوو و وتى باشە، بەڵام مەڕوان كە ئەمەى بیست وتى سوێند بەخوا نابێت حەسەن لەوێ ئەسپەردە بكرێت، نەیانهێشت عوثمان لەوێ ئەسپەردە بكرێت و ئێستا ئەمان دەیانەوێت حەسەن لەوێ ئەسپەردە بكەن؟ كە حوسەینیش ئەم قسەی بیست بە چەكەوە هاودەم بە چەند كەسێكی تر چوو، مەڕوانیش خۆی ئامادە كرد، كە ئەبووهورەیرە بیستى بارەكە گەیشتوەتە ئەوە، وتى سوێند بەخوا ئەوە ستەمێكە لە حەسەن دەكرێت، دەبێت رێ بدرێت لەگەڵ باوكیدا (واتە مەبەستى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بوو) كفن بكرێت، ئەو كچەزاى پێغەمبەرە (صلى الله عليه وسلم)، ئینجا چوو بۆ لاى حوسەین و قسەی لەگەڵ كرد و سوێندى دا وازبهێنێت، وتى مەگەر براكەت نەیوت ئەگەر زانیت جەنگى لێدەكەوێتەوە ئەوا بمبەنەوە بۆ گۆڕستانى موسڵمانان؟ زۆر لێی پاڕایەوە تا حوسەین رازى بوو و حەسەنیان برد لە گۆڕستانى بەقیع ئەسپەردەی بكەن، حوسەین حەزى دەكرد خۆی نوێژی مردوو لەسەر تەرمى حەسەنى براى كرد، بەڵام سەعیدى كوڕی عاصی والى مەدینەى پێش خست و وتى ئەگەر سوننەت نەبوایە تۆم رانەدەسپارد بۆ ئەو بەرنوێژیە، سەعیدی كوڕی عاصیش كە ئەمیری مەدینە بوو ئامادەى مەراسیمى نوێژ و ئەسپەردەكردنى تەرمى حەسەن بوو، هەروەها خالیدی كوڕی وەلیدیش ئامادەى مەراسیمى ئەسپەردەكردنەكەى بوو، گۆڕەكەى حەسەن لەپاڵ گۆڕی فاطيمهى دایكیدا بوو.[26]
بەو جۆرە دەبینین لەوەشدا ستەم لە حەسەن كرا و رێگری كرا لە بەدیهێنانى وەسیەتەكەى، هەرچەنددە هەم دایكی باوەڕداران عائیشە رازى بوو لە ماڵەكەیدا ئەسپەردە بكرێت، هەم وەسیەتەكەى شەرعى بوو، هەم وەك ئەبووهورەیرە شایەتى بۆ دا مافێكی رەواى بوو لاى باپیرەى ئەسپەردە بكرێت و نەدەبوو رێگری لێ بكرایە، بەڵام حەسەن لە دوا ساتەكانى ژیانیشیدا رێی كرانەوەى دەرگاى فیتنەى داخست و داواى لە حوسەینی براى كرد لەبەر حەز و ماف و وەسیەتێكی ئەم نەهێڵێت فیتنەو ئاشووب سەرهەڵبدات و رێی جەنگ هەڵگیرسان نەدات، لەوەشدا حوسەین زۆر دڵگەرم بوو، بەڵام ئەبوو هورەیرە بێدارى كردەوە لە ئەگەرى روودانى فیتنەو وەسیەتەكەى حەسەنى بیرهێنایەوە كە پێی وتبوو ئەگەر زانیت جەنگى لێدەكەوێتەوە ئەوا وازبهێنەو بمبە لە گۆڕستانى بەقیع ئەسپەردەم بكە.
[1] - مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 15623.
[2] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج4، ص 36-37.
[3] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج5، ص 319.
[4] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج5، ص 318.
[5] - ابن حزم الأندلسي، جمهرة العرب، ط3، دار الكتب العلمية (بيروت-2003)،ج1، ص 39.
[6] - جمهرة العرب لابن حزم الأندلسي، ج1، ص 39.
[7] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 185.
[8] - جمهرة العرب لابن حزم الأندلسي، ج1، ص 39.
[9] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 73.
[10] - مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 36675.
[11] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 43.
[12] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 43.
[13] - المنتقى من منهاج الإعتدال لأبي عبدالله الذهبي، ج1، ص 266
[14] - المنتقى من منهاج الإعتدال لأبي عبدالله الذهبي، ج1، ص 266.
[15] - العواصم من القواصم لابن العربي، تحقيق محب الدين الخطيب، ص 160.
[16] - تاريخ ابن خلدون، ط5، دار القلم (بيروت- 1984)، ج2، ص 649.
[17] - المنتظم لابن الجوزي، ج5، ص 226.
[18] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 391-392.
[19] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 43.
[20] - تأريخ دمشق، ج13، ص 286.
[21] - تاريخ ابن خلدون، ج2، ص 649.
[22] - المنتظم لابن الجوزي، ج5، ص 226.
[23] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 45.
[24] - تاريخ ابن خلدون، ج2، ص 649.
[25] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 44.
[26] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 392.