ناوى حەكیمی كوڕی حیزامى كوڕی خوەیلیدى كوڕی ئەسەدى ئەسەدیە، برازاى خەدیجەى دایكی باوەڕدارانە، واتە خەدیجە پووری حەكیمە، كونیەكەى حەكیم ئەبوو خالیدە.[1]
سەبارەت بە ناوى دایكی هەریەك لە ناوەكانى صەفیەو فاخیتەو زەینەب هاتون.[2]
حەكیم كوڕێكى هەبوو بە ناوى عەبدوڵا كە لە فەتحى مەككەدا موسڵمان بوو و هاوەڵی پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) كرد.،[3] كوڕێكی تریشی ناوى هیشام بوو كە ئەویش لە فەتحى مەككەدا موسڵمان بوو و پێش باوكیشی وەفاتى كرد،[4] كوڕێكی تری ناوى حیزام بوو كە بە ناوى باوكیەوە ناوى نابوو،[5] كوڕێكى تریشی ناوى یەحیا بوو كە ئەویش لەگەڵ براكانى تری موسڵمان بوو،[6] سەبارەت بە كچەكانیشی بریتی بوون لە ئومموسومەییەو ئوممو عەمر و ئوممو هیشام.[7]
حەكیم برایەكى هەبوو بە ناوى خالید كە زۆر زوو موسڵمان بوو و لە كۆچی دووەمى حەبەشەدا یەكێك بوو لە كۆچەران، بەڵام لە رێدا مارێك گەستى و پێش ئەوەى بگاتە حەبەشە مرد.[8]
ژنەكەى حەكیم ناوى ئومموهیشام بوو، رایەكیش دەڵێت ژنێكى ناوى ملیكەى كچی مالیك بووە.[9]
حەكیم سیانزە ساڵ پێش ساڵی فیل لەدایك بووە، وەك خۆی دەڵێت من سیانزە ساڵ پێش ساڵی فیل لەدایك بووم و عەقڵ و فامم هەبوو كاتێك عەبدولموتەلیب ویستى عەبدوڵاى كوڕی سەرببڕێت، واتە پێنج ساڵ پێش لەدایكبوونى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لەدایك بووە.[10]
سەبارەت بە لەدایكبوونەكەى، حەكیمی كوڕی حیزام لە پەنا كەعبەدا لەدایك بوو، چونكە دایكی كە سكی پڕ بوو بە حەكیمەوە لەگەڵ بڕێ ئافرەتدا چوویە پەنا كەعبە، لەوێ ژان گرتى و حەكیم لە پاڵ كەعبەدا لەدایك بوو.[11]
باوكى حەكیم لە جەنگى فوججاردا كوژرا، حەكیم خۆیشی لەو جەنگەدا بەشدار بوو.[12]
حەكیمی كوڕی حیزام لە جەنگى بەدردا لە ناو سوپاى بێباوەڕاندا بوو، بەڵام خواى گەورە رزگارى كرد، بۆیە دواتر هەركات سوێندى قورسی بخواردایە دەیوت سوێند بەوەى رۆژی بەدر رزگارى كردم،[13] بێباوەڕان لەو جەنگەدا هێندە ترس چووبوویە دڵیان هەندێك لە سەركردەكان چووبوونە ناو چادرێك و چەند كەسێكیان راسپاردبوو تا بیانپارێزن، یەكێك لەوانەى ناو چادرەكەش حەكیمی كوڕی حیزام بوو.[14]
پێش ئەوەى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) سروشی بۆ دابەزێت، حەكیم هاوڕێیەكى نزیكی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوو و زۆر پێغەمبەرى خواى خۆشدەویست، دواى دابەزینی سروشیش هەر پێغەمبەرى خواى خۆشدەویست، بەڵام باوەڕی پێ نەهێنا تا لە فەتحى مەككەدا ئینجا موسڵمان بوو.[15]
جارێك حەكیم چوویە بازاڕی كۆیلەفرۆشان و لەوێ زەیدی بینی، ئەوەبوو زەیدی كڕی بۆ خەدیجەى پووری، خەدیجەش زەیدی كردە دیارى بۆ پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم).[16]
حەكیمی كوڕی حیزام بۆ بازرگانى كردن دەچوو بۆ دیمەشق،[17] ئەوەتا خۆی دەڵێت من بازرگانیم دەكرد و دەچوومە یەمەن و دەهاتمەوە بۆ شام، جا لەو بازرگانیەدا قازانجێكی زۆرم دەست دەكەوت و بەوەش یارمەتى هەژارانى ناو هۆزو كەس و كاری خۆمم دەدا. [18]
حەكیمی كوڕی حیزام دەڵێت لە سەردەمى نەفامیدا خۆشەویستترین كەس لام پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بوو، جا كاتێك بوو بە پێغەمبەر و كۆچی كرد بۆ مەدینە، حەكیم لە گەشتێكیدا چوویە دەر، جلێكی جوانى (ذي یزن)ى بینی كە بە پەنجا درهەم دەفرۆشرا، حەكیم كڕی تا بە دیارى بیبات بۆ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و بردی بۆ پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، بەڵام پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) وەرى نەگرت و فەرمووى (ئێمە هیچ لە بێباوەڕان وەرناگرین، بەڵام بە پارە دەمانەوێت)، ئەوەبوو پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) كردە بەرى و بینیم لەسەر مینبەر بوو ئەو جلەى پۆشیبوو، قەت نەمدیبوو هێندەى ئەو رۆژە جوان دەركەوتبێت، دواتر پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەو جلەى بە ئوسامەى كوڕی زەید بەخشی، حەكیم كە جلەكەى لە بەرى ئوسامەدا بینی، وتى ئوسامە تۆ جلى وا دەپۆشیت؟ ئەویش وتى بەڵێ، من زۆر چاكترم لە (ذي یزن) و باوك و دایكیشم زۆر باشترن لە دایك و باوكى ئەو، حەكیم دەڵێت تەواو سەرسامى ئەو قسەی ئوسامە بووبووم و بەرەو مەككە كەوتمەوە رێ.[19]
كاتێك قوڕەیش هەواڵیان بیست پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بەرەو مەككە دێت، هەریەك لە ئەبووسوفیان و حەكیمی كوڕی حیزام و بودەیلى كوڕی وەرقا چوونە دەرەوە تا هەواڵێكی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) وەربگرن، ئەوەبوو هاتن تا گەیشتنە مەڕروظههران، لەوێ ئاگرێكی زۆر زۆریان بینی، ئەبوو سوفیان وتى ئەمە چیە؟ ئەڵێیت ئاگرى عەرەفەیە، بودەیل وتى ئەبێت ئاگرى بەنى عەمر بێت، ئەبوو سوفیان وتى بەنى عەمر زۆر ژمارەیان لەوە كەمترە، لەو قسانەدا بوون كە بڕێ پاسەوانى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەوانیان بینین و گرتنیان و بردنیان بۆ لاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، ئەوەبوو ئەبووسوفیان موسڵمان بوو.[20]
دیارە حەكیم ئازاد كراوە، چونكە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دواتر پەناى هەر كەسی دا كە بچێتە ماڵی حەكیمی كوڕی حیزام، یان ئەوەیە كە حەكیمیش ئەو شەوە موسڵمان بووە، ئەم رایەش راستترە، چونكە ئیبن ئەثير ئەو رایەی هێناوە هەریەك لە بودەیل و عەبدوڵاى كوڕی و حەكیمی كوڕی حیزام لە مەڕروظههران موسڵمان بوون.[21]
ذەهەبیش گێڕانەوەیەكى هێناوە تەواو مەسەلەكە روون دەكاتەوەو دەڵێت ئەبوو سوفیان و حەكیمی كوڕی حیزام و بودەیلی كوڕی وەرقا موسڵمان بوون و بەیعەتیان دا بە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئینجا پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئەوانى نارد بۆ لاى خەڵكی مەككە تا بانگیان بكەن بۆ لاى ئیسلام.[22]
كاتێك فەتحى مەككە كرا پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمانى كرد هەركەس بچێتە ماڵی حەكیمی كوڕی حیزام ئەوە پارێزراوە، وك فەرمووى (من دخل دار حكيم بن حزام و كف يده فهو آمن)، (هەركەس بچێتە ماڵی حەكیمی كوڕی حیزام و دەستى بگرێتەوە لە جەنگ ئەوە پارێزراو و پەنادراوە)، ماڵی حەكیمی كوڕی حیزامیش لە خوارووى مەككەوە بوو.[23]
لە گێڕانەوەیەكى تردا هاتووە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) پێش ئەوەى فەتحى مەككە بكات فەرمووى چوار كەس هەن لە قورەیش هیوام هەیە دوور بگرن لە شیرك و موسڵمان بن، عتابی كوڕی ئوسەید و جوبەیری كوڕی موطعيم و حەكیمی كوڕی حیزام و سوهەیلی كوڕی عەمر، ذەهەبی دەڵێت دەى هەر چواریان موسڵمان بوون و بە چاكیش موسڵمان بوون.[24]
حەكیم یەكێك بوو لە دڵراگیر كراوان، دواتریش بەشدارى كرد لە غەزاى حونەیندا و پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) سەد وشتری لە دەستكەوتەكانى ئەو غەزایە بەخشی بە حەكیم.
موسڵمانبوونى حەكیم بە ساغ و دروستی بوو.[25]
حەكیم دەڵێت جارێك داواى شتم كرد لە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و ئەویش پێی بەخشیم، ئینجا هەمدى داواى هی ترم لێكرد و ئەویش پێی بەخشیم، بۆ جارى سێیەمیش لێم داواكرد و هەمتر پێی بەخشیم، ئینجا پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) پێی فەرمووم (يا حكيم، إن هذا المال خضرة حلوة، فمن أخذه بسخاوة نفس بورك له فيه، ومن أخذه بإشراف نفس لم يبارك له فيه، كالذي يأكل ولا يشبع ، اليد العليا خير من اليد السفلى)، (ئەى حەكیم ئەم ماڵ و سامانە -سەوز-جوان و شیرینە، جا هەركەس بە دەروونى سەخاوەتەوە-واتە بێ پاڕانەوەو فرت و فێڵ و بە پاكى دەستی بكەوێت- وەری بگرێت بەرەكەتى تێدەكەوێت بۆی، هەركەسیش بە چاوچنۆكیەوە وەریگبرێت ئەوە بەرەكەتى تێناكەوێت بۆی، وەك ئەو كەسەی هەر دەخوات و تێر نابێت، دەستى بالآ چاكترە لە دەستی نزم)، حەكیم دەڵێت وتم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سوێند بەوەى تۆی بە حەق نادرووە دواى تۆ تا رۆژی مردنم داوا لە كەس ناكەم، ئەوەبوو كاتێك ئەبووبەكر بووبوو بە خەلیفە حەكیمی بانگ دەكرد تا مووچەو بەخششی پێبدات كەچی حەكیم ئامادە نەبوو وەریبگرێت، پاشانیش كە عومەر هات بە هەمان شێوە، عومەر ئەیوت ئەی گرۆی موسڵمانان من ئێوە بە شاهید دەگرم بەرامبەر بە حەكیم، وا من مافەكەى خۆی دەخەمە بەردەستی و ئەویش ئامادە نیە وەریبگرێت، حەكیم بەڵێنەكەى خۆی بردە سەر.[26]
حەكیم دەڵێت جارێك وتم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) من لە سەردەمى نەفامیدا بڕێ خێرم دەكرد بە نیازى نزیكبوونەوەم لە خوا وەك بەخشین یان ئازادكردنى كۆیلە و پەیوەندى خزمایەتى، ئایا هیچ پاداشتێكم دەست دەكەوتێت لەوانەدا؟ ئەویش فەرمووى (أسلمت على ما سلف من خیر)،[27] (لەسەر ئەو چاكەى پێشووترتەوە موسڵمان بوویت) واتە چاكەى پێشووت بۆ هەیە، حەكیم وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) كارێ كە لە سەردەمى نەفامیدا كردوومە هەر دەبێت لە ئیسلامیشدا بیكەم، حەكیم لە سەردەمى نەفامیدا سەد كۆیلەى ئازاد كردبوو، سەد قوربانیشی كردبوو، بۆیە بە موسڵمانبوونیشی هەمان شتی دووبارە كردەوەو سەد كۆیلەى ئازاد كرد و سەد قوربانیشی كرد.[28]
حەكیمی كوڕی حیزام دواى سەردەمى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ژیا.
كاتێك زوبەیری كوڕی عەووام مرد و قەرزێكی زۆری لەسەر بوو، عەبدوڵاى كوڕی گەیشت بە حەكیم و سەبارەت بە قەرزى باوكى پرسیارى لێكرد، ئەویش وتى قەرزى زۆرى لەسەرە، ئینجا وتى ئەگەر پێویستتان بە پارە بوو پێم بڵێن تا هاوكارتان بم،[29] ئاخۆ زوبەیر ئامۆزاى حەكیم بوو.[30]
دەوترێت كاتێك عوثمانى كوڕی عەففان شەهید كرا، حەكیمی كوڕی حیزام نوێژی لەسەر كرد، رایەكیش دەڵێت بەڵكو جوبەیر نوێژی لەسەركرد،[31] ئیبن سەعد دەڵێت جوبەیر نوێژی لەسەر كرد و لە دوایەوە هەریەك لە حەكیم و ئەبوو جهم و نیارى ئەسلەمى و نائیلەى كچی فرافصە و ئوممولبەنین نوێژیان دەكرد،[32] حەكیم لە ئەسپەردەكردنى تەرمەكەشیدا بەشدار بوو،[33] هەندێك لەو هاوەڵانەى وتمان چوونە ناو گۆڕەكەوەو حەكیم و ئوممولبەنینی ژنی عوثمانیش تەرمەكەیان دەدایە دەستیان و شۆڕیان دەكردەوە بۆ ناو گۆڕەكە.[34]
داروننەدوە دەبوو تەنها كەسانێك بچنە ناوى كە تەمەنیان لە چل ساڵ كەمتر نەبێت، كەچی حەكیمی كوڕی حیزام هێندە شارەزا و هەڵكەوتە بوو كە لە تەمەنى پانزە ساڵیەوە چوویە ناو داروننەدوەوە.[35]
لە سەردەمى موعاویەى كوڕی ئەبوو سوفیاندا حەكیم بە سەد هەزار درهەم داروننەدوەى فرۆشت بە موعاویە، چونكە هەر لە كۆنەوە داروننەدوە لە دەستى ئەودا بوو، جا عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر سەركۆنەى كرد و وتى بۆچی فرۆشتووتە؟ ئەویش وتى برازا گیان من بەوە لە بەهەشتدا خانوویەك دەكڕم، ئەوەبوو هەموو پارەكەى كرد بە خێر.[36]
سەبارەت بە كاتى مردنى حەكیمی كوڕی حیزام راجیایی هەیە، رایەك دەڵێت لە ساڵی پەنجاى كۆچی مردووە، رایەكى تر دەڵێت لە ساڵی پەنجاو چوار، یان لە ساڵی پەنجا و هەشت، یان لە ساڵی شەستى كۆچیدا مردووە، دەوترێت نزیكەی سەد و بیست ساڵ ژیاوە، نیوەى لە سەردەمى نەفامیدا و نیوەكەى تری لە سەردەمى ئیسلامدا بردووەتە سەر، وەك بوخارى دەڵێت لە ساڵی شەستى كۆچی و لە تەمەنى سەد و بیست ساڵیدا كۆچی دوایی كردووە.[37]
ذەهەبی دەڵێت بەڵكو تەنها چل و ئەوەندە ساڵ بە موسڵمانى ژیاوە.[38]
بەڵام ئەگەر ساڵی لەدایك بوونەكەى حساب بكەین، ئەوا پێنج ساڵ پێش لەدایكبوونى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لەدایك بووە، تەمەنى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) شەست و سێ ساڵ بووە، واتە لە كاتى وەفاتى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) تەمەنى نزیكەى شەست و هەشت ساڵ بووە، ئەگەریش لە ساڵی شەستى كۆچی وەفاتى كردبێت، واتە چل و نۆ ساڵ داوى وەفاتى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) مردووە، واتە ئەو كات تەمەنى دەكاتە نزیكەی سەد و حەڤدە ساڵ، بۆیە یان دەبێت لەو تەمەنەدا مردبێت، یان دەبێت راستتر ئەوە بێت كە هەشت ساڵ پێش لەدایكبوونى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لەدایك بووبێت.
دەوترێت كاتێك حەكیم سەرە مەرگى هات دەیوت لا إلە إلا الله، ئەى مردن من لە تۆ دەترسام، كەچی وا ئێستا ئاواتت پێ دەخوازم.[39]
حەكیمى كوڕی حیزام نزیكەى چل فەرموودەى لە پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە كە چوار لەو فەرموودانە هەریەك لە ئیمامى بوخاری و موسلیم لە صەحیحەكانیاندا هێناویانن.[40]
حەكیمی كوڕی حیزام دەڵێت پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (أفضل الصدقة عن ظهر غنى، واليد العليا خير من اليد السفلى، وابدأ بمن تعول)،[41] (چاكترین خێر ئەوەیە بە پەنهانى بێت، دەستی بالآیش باشترە لە دەستى نزم، هەروەها لە پێویستیەكانەوە دەست پێ بكە).
[3] - أسد الغابة، ج3، ص 217.
[4] - أسد الغابة، ج5، ص 414.
[5] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 45.
[6] - أسد الغابة، ج5، ص 485.
[7] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 45.
[8] - أسد الغابة، ج2، ص 113.
[9] - أسد الغابة، ج5، ص 414.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 112.
[11] - أسد الغابة، ج2، ص 58.
[12] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 112.
[13] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 112.
[14] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 11.
[15] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 112.
[16] - أسد الغابة، ج2، ص 335.
[17] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 44.
[18] - نفس المصدر، ج3، ص 47.
[19] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 3054، المستدرك على الصحيحين، الرقم 6054، صححه الذهبي في التلخيص.
[20] - صحيح البخاري، الرقم 4042.
[21] - أسد الغابة، ج1، ص 256.
[22] - سير ألعلام النبلاء، ج3، ص 48.
[23] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 7094، صححه الحافظ ابن حجر في الإصابة، ج2، ص 112.
[24] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 47.
[25] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 112.
[26] - صحيح البخاري، الرقم 1414، صحيح ابن حبان، الرقم 3279، سنن الترمذي، الرقم 2446، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 7404، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 3011.
[27] - صحيح البخاري، الرقم 1380 واللفظ له، صحيح مسلم، الرقم 200، مستخرج أبي عوانة، اارقم 159، صحيح ابن حبان، الرقم 330، السنن الكبرى لبيهقي، الرقم 17010، مسند احمد بن حنبل، الرقم 15028، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 3015. الإيمان لابن منده، الرقم 390.
[28] - مستخرج أبي عوانة، اارقم 161.
[29] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 109.
[30] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 44.
[31] - أسد الغابة، ج3، ص 616.
[32] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 78.
[33] - أسد الغابة، ج6، ص 62.
[34] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 79.
[35] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 50.
[36] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 112.
[38] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 45.
[39] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 50.
[40] - نفس المصدر، ج3، ص 51.
[41] - صحيح مسلم، الرقم 1778 و اللفظ له، صحيح البخاري، الرقم 1372.