ناوى خالیدی كوڕی وەلیدی كوڕی موغیرەی كوڕی عەبدوڵاى مەخزوومیە، ناسراوە بە شمشێری خوا، كونیەكەی ئەبوو سولەیمانە،[1] یەكێكە لە هاوەڵە زۆر گەورە و ناسراوەكانى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) كە لە مێژووی ئیسلامیدا رۆڵێكی كاراى هەبووە، یەكێك بوو لە رێبەرانى فتووحاتى ئیسلامى، گومان و تۆمەتی زۆریش سەبارەت بە ژیانى هەیە كە پێویست بە یەكلاكردنەوەیان دەكات.
بنەماڵەكەى
باوكى خالید كە ناوى وەلید بوو یەكێك بوو لە كەسایەتیە خانەدانەكانى ناو قورەیش و سامان و داراییەكى زۆریشی هەبوو و بەخشندەییشی زۆر بوو،[2] لەگەڵ ئەوەشدا یەكێك بوو لە سەرسەختترین نەیارەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، كاتێك بێباوەڕان ویستیان هێرشی راگەیاندنى دژ بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بكەن، كۆبوونەوەو لەنێویاندا وەلید دانیشتبوو كە بە تەمەن بوو، وەلید وتى وا وەفدەكانى عەرەب بۆ سەردانى كەعبە دێن، ئەوانەش هەواڵی موحەممەدیان بیستووە، جا هەمووتان لەسەر یەك قسە یەكدەنگ بن نەبادا هەركەسەو قسەیەك بكات و یەكتری بە درۆ بخەنەوە، ئەوانیش وتیان دەى تۆ بڵێ چی بڵێین، ئەویش وتى ئێوە بڵێن و منیش گوێتان لێ ئەگرم، یەكێكیان وتى ئەڵێین كاهینە، وتى من كاهینم دیوەو دەیانناسم، ئەو كاهین نیە، یەكێك وتى دەڵێین شێتە، وتى هەموومان شێتمان دیوەو ئەو شێت نیە، یەكێك وتى دەڵێین شاعیرە، وەلید وتى ئێمە دەزانین شیعر چۆنەو چیە، ئەو شاعیر نیە، یەكێك وتى دەڵێین جادووگەرە، وتى جادووگەریشمان دیوە، ئەو جادووگەر نیە، دوا پێشنیاز وتى دەڵێین ئەمە جادوویەكى پێیە كە براو برا و باوك و كوڕ و تاك و هۆزەكەى لەیەك دەكات، هەموویان لەسەر ئەو قسە رێككەوتن.[3]
عەصمائی دایكی كە لوبابەی بچووكى كچی حارثى كوڕی حەربە خوشكی ئوممولفەضلى خێزانى عەبباسی مامى پێغەمبەرى خوایە(صلى الله عليه وسلم).[4]
خالید برایەكى هەبوو بە ناوى عومارە كە زۆر كەشخەو بەخۆ بوو، كاتێك قورەیش هەوڵیان دا ئەبووطالیب پشت بكاتە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێشنیازیان بۆ كرد دەستبەردارى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بێت و لە بریدا عومارەى بدەنێ، ئەویش وتى زۆر نارەوان، كوڕەكەى خۆتان دەدەن بە من تا بەخێوی بكەم بۆتان و داواى كوڕەكەى من دەكەن تا بیكوژن؟![5] عومارە بێباوەڕ بوو و وەك وەلیدی باوكى لە هەوڵدا بوو بۆ دژایەتى كردنى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بانگەوازەكەى، ئەوەبوو لەگەڵ عەمری كوڕی عاصدا چوو بۆ حەبەشە تا داوا بكەن لە نەججاشی موسڵمانانیان بدەنەوە دەست.[6]
برایەكى تری هەبوو بە ناوى وەلید كە لە خالید بەتەمەنتر بوو،[7] وەلید لە جەنگى بەدردا بە بێباوەرى بەشدارى كرد و بەدیل گیرا، ئەوەبوو خالید و هیشامى براى هاتن و بە پارە ئازادیان كرد، كاتێك ئازادیان كرد وەلید چوو و موسڵمان بوو، پرسیاری لێكرا بۆچی پێش ئازادكردنت موسڵمان نەبوویت؟ لە وەڵامدا وتى حەزم نەكرد وا تەماشام بكرێت لە دیلى ترساوم و لە ترساندا موسڵمان بوم، ئەوەبوو بەهۆی ئەو موسڵمان بوونەیەوە لە مەككەدا وەلیدیان بەندكرد، پێغەمبەری خوایش (صلى الله عليه وسلم) هەمیشە نزاى بۆ دەكرد، وەك چۆن نزاى دەكرد بۆ كەسە بێدەسەلآتە موسڵمانبووەكانى تری ناو مەككە، دواتر وەلید توانى خۆی رزگار بكات و خۆی بگەیەنێت بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[8]
برایەكى تری ناوى هیشام بوو كە ئەویش لە بێباوەڕان بوو، رایەك دەڵێت: دواى فەتحى مەككە موسڵمان بووە.[9]
خوشكێكی هەبوو بە ناوى عاتیكە كە ژنى صەفوان بوو، كە صەفوان موسڵمان بوو شەش ژنی هەبوو، خێرا دوان لەوانى تەلآقدا، بەڵام عاتیكەی تەلآق نەدا.[10]
خوشكێكی تری ناوى فاطيمه بوو كە ژنى حارثى كوڕی هیشامى ئامۆزاى خۆی بوو و لە فەتحى مەككەدا موسڵمان بوو.[11]
خالید كوڕێكی هەبوو بە ناوى عەبدورەحمان كە ئەویش یەكێك بوو لە سوارچاكەكانى قورەیش،[12] لە سەردەمى پێغەمبەى خوادا (صلى الله عليه وسلم) منداڵ بوو، لە سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبوو طالیبدا لە ناو سوپاى موعاویەدا بوو.[13]
كوڕێكی تری ناوى موهاجیر بوو كە لە سەردەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) منداڵ بوو، موهاجیر لە سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبوو طالیبدا بە پێچەوانەى عەبدورەحمانى براى لە ناو سوپاى عەلیدا بوو.[14]
خالید ژنێكى هەبوو بە ناوى ئەسمائی كچی ئەسەد كە دایكی عەبدوڕەحمان بوو.[15]
خالیدى كوڕی وەلید زۆر شێوەی لە عومەرى كوڕی خەططاب دەچوو، تا ئاستێك هەندێ جار كەسانێ خالید و عومەریان لە یەك جودا نەدەكردنەوە، بۆ نموونە جارێ عەلقەمەى كوڕی عولاثه گەیشت بە عومەرى كوڕی خەططاب و وایزانى خالیدەو وەك خالید ئەوی دواند.[16]
خالید لە سەردەمى نەفامیدا
خالید لە سەردەمى نەفامیدا لەناو قورەیشدا پێگەیەكی گرنگى هەبوو، ئەویش بریتی بوو لە بەرپرسیارێتی سەربازى، هەریەك لە ئامادەكارى سەربازى و مەشق و راهێنان و هەر وەها لە جەنگیشدا پێشڕەوی سوارەكانى بە دەستەوە بوو، ئیتر بەو هۆیەوە هەموو گرنگى خۆی دەدا بە بوارى سەربازى و لەو بوارەدا زۆر هەڵكەوتە بوو.[17]
لە جەنگى بەدردا
هیچ لەو بارەوە نەهاتووە كە خالید بەشدار بووبێت لە جەنگى بەدردا، تەنها ئەوە هاتووە دواى جەنگەكە چووە بۆ ئازادكردنى وەلیدی براى، كاتێك وەلید لە جەنگى بەدردا بەدیل گیرا، خالید و هیشامى براى هاتن و بە پارە ئازادیان كرد.[18]
لە جەنگى ئوحوددا
لە جەنگى ئوحوددا یەكەم هەنگاوى دژایەتى خالید دژ بە موسڵمانان دەركەوت، تیایدا خالید سەركردایەتى سوارەى بێباوەڕانى دەكرد كە نزیكەی سەد سوارە بوون،[19]ئەمانە بەرەى راستی سوپاكە بوون، لە بەرەى چەپیشەوە سەد سوارەى تر هەبوون كە عیكریمەى كوڕی ئەبوو جەهل سەركردایەتى دەكرد،[20] كاتێك تیرهاوێژەكانى موسڵمانان كێوەكەیان چۆڵكرد، خالید تەماشاى كرد ژمارەیەكى زۆر كەم ماونەتەوە، بۆیە لە پشتەوە هات بۆیان و ئەوانەى كوشت و هێرشی هێنا بۆ موسڵمانان، كاتێك بێباوەران بینییان وا خالید لە پشتووە كەوتوەتە وێزەى موسڵمانان گەڕانەوە، بەوە موسڵمانان كەوتنە نێوان دوو بەرەى جەنگى بێباوەرانەوە، ئەم هەڵوێستەى خالید شكستى بێباوەڕانى لە ئوحوددا گۆڕی بۆ سەركەوتن.[21]
لە جەنگى خەندەقدا
لە جەنگى خەندەقیشدا دووباەر خالید سەركردایەتى سوارەى بێباوەڕانى دەكرد، هەرجارەو بەشێك لە سوپاى بێباوەران هەنگاویان دەنا بۆ هێرش بردن، رۆژێك ئەبووسوفیان هێرشی دەبرد و رۆژێك خالیدی كوڕی وەلید و رۆژێك عەمری كوڕی عاص، زیاتریش پشتیان دەبەست بە تیرهاوێژەكانیان تا تیر بهاوێژن بۆ ئەوبەر خەندەقەكە،[22] رۆژێك لەو كەلەبەرەوە كە پەیدایان كردبوو دەستەیەكى سوپاكە بە سەركردایەتى خالید هێرشیان هێنا بەرەو لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و جەنگێكی سەختى لێكەوتەوەو تیایدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و هاوەڵانى نوێژی نیوەڕۆ و عەسر و ئێوارەو عیشایان نەكرد تا سوپاى دوژمنیان شكاند، بەڵام خالید هەر وازى نەدەهێناو جارێكی تر بە بەشێك سوپاوە هەڵیكوتایە سەر دەستەیەكی موسڵمانان و ماوەیەك جەنگ لەنێوانیاندا روویدا و بێباوەران هەمدی شكان، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمانى كرد بە بیلال تا بانگ بدات و دەستى كرد بە نوێژی نیوەڕۆ و دواى ئەوە نوێژی عەسر و نوێژەكانی تریشى كرد.[23]
لە جەنگى خەندەقدا خالید ئەنەسی كوڕی ئەوسی كوڕی عەتیكی كوشت كە لە موسڵمانان بوو.[24]
لەو هێرشەشدا كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بردی بۆ سەر بەنى لیحیان، كاتێك گەیشتە ناوچەی عوسفان، خالید لەوێ بە سوپایەكى سوارەوە دووبارە هاتەوە بەردەم موسڵمانان.[25]
لە رێككەوتنى حودەیبیەدا
لە رێككەوتنى حودەیبیەدا كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ویستی بچێت بۆ عومرە و قورەیش بەوەیان زانى، بڕیاریان دا رێ بگرن لە چوونى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ ئەوێ، ئەوەبوو سوپایەكى سوارەیان نارد بۆ ناوچەی كوراعولغەمیم كە خالیدی كوڕی وەلید سەركردەى سوپاكە بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بڕیاری دا رێرەوى رۆیشتنەكە بگۆڕێت بۆ لاى راست تا تووشی جەنگ نەبن، چونكە ئەوان بە نیازى جەنگ نەهاتبوون،[26] واتە تا ئەو كاتەش خالید ئامادەى هەر هەنگاوێكی دژایەتیكردنى بانگەوازى ئیسلامى بوو.
لە عومرەى دواى رێككەوتنى حودەیبیەدا كە موسڵمانان چوون بۆ عومرە، هێشتا خالید نەیار و دوژمنى سەرسەختى ئیسلام و موسڵمانان بوو، چاوى بەوە هەڵنەدەهات پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و هاوەڵان ببینێت دێنە ناو مەككە، بۆیە لە مەككە چوویە دەرەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەوێ بە وەلیدی براى خالیدی فەرموو (خالید هی ئەوە نیە خۆی بێئاگا بكات لە ئیسلام، ئەگەریش ئەو بەهێزی و توانایەی لەگەڵ موسڵمانان دژ بە بێباوەڕان بەكاربهێنایە باشتر بوو بۆی، بە دڵنیاییشەوە پێش خەڵكی ترمان دەخست)، وەلیدیش ئەو هەواڵەی دا بە خالید، خالید كە ئەمەی بیست قسەكە كارى تێكرد و بوویە هۆكارى موسڵمان بوون و كۆچكردنى بەرەو مەدینە.[27]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 251.
[2] - الإغاني لأبي الفرج الأصبهاني، ط2، دار الفكر، بيروت، ج16، ص 205.
[3] - تاريخ الإسلام، ج1، ص 156.
[4] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص 394.
[5] - تاريخ الطبري، ج1، ص 545.
[6] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 106.
[7] - أسد الغابة، ج3، ص 424.
[8] - أسد الغابة، ج5، ص 471.
[9] - أسد الغابة، ج5، ص 421.
[10] 0- أسد الغابة، ج7، ص 204.
[11] - أسد الغابة، ج7، ص 251.
[12] - أسد الغابة، ج3، ص 453.
[13] - أسد الغابة، ج5، ص 293.
[14] - أسد الغابة، ج5، ص 293.
[15] - أسد الغابة، ج3، ص 453.
[16] - الأغاني لأبي الفرج الأصبهاني، ج16، ص 208.
[17] - أسد الغابة، ج2، ص 135.
[18] - أسد الغابة، ج5، ص 471.
[19] - البداية والنهاية لابن كثير، ج4، ص 13.
[20] - نفس المصدر، ج4، ص 15.
[21] - الكامل في التاريخ، ج2، ص 48.
[22] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 67.
[23] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 69.
[24] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 70.
[25] - البداية والنهاية لابن كثير، ج4، ص 18.
[26] - صحيح البخاري، الرقم 2601، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18525، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 16840.
[27] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص 394.