خالیدەى كچى عەمر (رضي الله عنها)
ناوى خالیدەى كچی عەمرە، بەیعەتى داوە بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[1]
خالیدەى كچى ئەسوەد(رضي الله عنها)
ناوى خالیدەى كچی ئەسوەدى قوڕەیشیە، هاوەڵێكی زۆر خواناس بوو،[2] دایكی ناوى ئامینەى كچی نەوفەلە.[3]
خالیدە لە مەدینە موسڵمان بوو و باوەڕی هێنا بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەیعەتى پێدا،[4] عەبدوڵاى كوڕی ئەرقەم ئەم ئافرەتەى بەهاوسەر گرت.[5]
خالیدەى كچى ئەنەس(رضي الله عنها)
ناوى خالیدەى كچی ئەنەسە، لە پشتیوانانە، جارێك خالیدە هاتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و داواى روقییەى لێكرد واتە روقییەى شەرعى، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) داواكەى بەجێگەیاند.[6]
خەبباب(رضي الله عنه)
ناوى خەببابەو مەولاى عوتبەى كوڕی غەزوانە، كونیەكەى ئەبوو یەحیایە، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى بەدر، دواى وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ژیاو لە ساڵی نۆزدەى كۆچیدا لە سەردەمى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططابدا كۆچی دوایی كرد و عومەر نوێژی مردووى لەسەر كرد.[7]
خەببابی كوڕی عەمر (رضي الله عنه)
ناوى خەببابی كوڕی عەمرى كوڕی حەممەى دەوسیە، لە جەنگى یەرمووكدا خالید خەببابی كرد بە بەرپرسی بەشێك لە سوپا، ئەمەش بەڵگەی هاوەڵ بوونیەتى، چونكە لە سەردەمى خەلیفە راشیدیەكاندا تەنها هاوەڵەكانیان دەكردنە ئەمیری فتووحات.[8]
خەدیجەى كچى حوصەین (رضي الله عنها)
ناوى خەدیجەى كچى حوصەینە، بەیعەتی دا بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، لە غەزاى خەیبەردا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بڕی سەد كۆڵ خورماى بۆ خەدیجەو هیندی خوشكی بڕیەوە.[9]
خەدیجەى كچى زوبەیر (رضي الله عنها)
ناوى خەدیجەى كچی زوبەیرى كوڕی عەووامە، دایكی ناوى ئەسمائی كچی ئەبووبەكرى صدیقە، لەپێش غەزاى ئەحزابدا لەدایك بووە و ماوەى پێنج ساڵی یەكەمى تەمەنى لە سەردەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بەسەر برد.[10]
ئەسمائی دایكی دەڵێت: سكم پڕ بوو بە خەدیجەوە، كە درواسێیەكى جوولەكەمان گۆشتى لێنابوو، تەواو بێزووم پێوە كرد و خۆم پێ رانەگیرا و چووم بۆ لاى ژنە جوولەكەكەو بە بیانووى هێنانى ئاگرەوە چووم بۆ لاى، وتم بەڵكو خۆی تۆزێكم بەش بدات، كە چوومە ئەوێ و بۆنم كرد و گۆشتەكەم بینی زیاتر حەزم لێكرد، ئاگرەكەم برد و ژنەكە بەشی نەدام، ئاگرەكەم كوژاندەوەو هەمدى چوومەوە بۆ ئاگرەكە، سێ جار وامكرد، كەچی هیچی بەش نەدام، منیش دانیشتم و دەستم كرد بە گریان و نزاكردن، مێردى ژنە جوولەكەكە هاتەوە ماڵەوەو بە ژنەكەى وت كەس نەهاتووە بۆ لات؟ ژنەكە وتى ئافرەتێكی عەرەب هات داواى ئاگرى كرد، كابراى جوولەكە وتى دەى تا بەشی ئەو ژنە نەنێریت لێی ناخۆم، ئەوەبوو قاپێك گۆشتى بۆ ناردم، تا ئێستاش شتێكم نەخواردووە هێندەى ئەو خواردنە چێژی پێدابم.[11]
خەدیجى كوڕی سەلامە(رضي الله عنه)
ناوى خەدیجى كوڕى سەلامە یان كوڕی سالمە،[12] دواتر لە كووفە نیشتەجێ بوو.[13]
خەدیج یەكێك بوو لە بەشداربوانى بەیعەتى دووەمى عەقەبە، بەڵام دواتر نەیتوانی لە غەزاى بەدر و ئوحوددا بەشدارى بكات، بەڵام لە غەزاكانى دواتردا بەشدارى كرد.[14]
خەزرەجى ئەنصارى (رضي الله عنه)
ناوى خەزرەجە، كوڕێكى هەیە بە ناوى حارث كە فەرموودەیەكى لە باوكیەوە گێڕاوەتەوە، حارث دەڵێت: لە خەزرەجى باوكمم بیست كە ئەویش لە پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بیست كاتێك لەسەر سەری كابرایەكى پشتیوانى وەستابوو كە لە سەرەمەرگیدا بوو، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (ئەى مەلەكولمەوت لەگەڵ هاوەڵەكەم نەرم بە چونكە ئەو باوەڕدارە)، مەلەكولمەوتیش وتى ئەى موحەممەد دڵنیاو بێخەم بە، چونكە من لەگەڵ هەموو باوەڕدارێك نەرمونیانم و سۆزم دەبێت، ئەى موحەممەد بزانە من كە گیانى ئادەمیزادێك دەكێشم كەسێك لە كەسوكارى لەلایەكى ماڵەكەوە هاوار دەكات و گیانى مردووەكەش بە منە، دەڵێم ئەو هاوارە چیە؟ خۆ بەخوا ستەممان لێ نەكردووەو پێش وادەى خۆی گیانیمان نەكێشاوەو هەوڵمان نەداوە قەدەری پێش بخەین و هیچ تاوانێكیشمان نیە لە گیان كێشانیدا.[15]
خەشخاشى كوڕی حارث(رضي الله عنه)
ناوى خەشخاشە، دەوترێت ناوى باوكى حارثه، یان دەوترێت مالیكە، خەشخاش دەڵێت: چوومە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و منداڵێكى خۆمم لەگەڵ بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: ئەوە منداڵی خۆتە؟ وتم بەڵێ، فەرمووى: (لا يجنى عليك و لا تجني عليه)،[16] (حاڵی ئەو لەسەر تۆ نیەو حاڵی تۆیش لەسەر ئەو نیە).
خەشرەمى كوڕی حوباب(رضي الله عنه)
ناوى خەشرەمى كوڕی حوبابە، لە جەنگى ئوحود و غەزاكانى تریشدا بەشدارى كرد، پاسەوانى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوو، هەروەها لە بەیعەتى ريضواندا بەشدارى كرد.[17]
خەصفە(رضي الله عنه)
ئەم هاوەڵە ناوى خەصفەیە یان رایەكى تر دەڵێت ناوى ئیبن خەصفە بووە، خەصفە دەڵێت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (ئایا دەزانن پاڵەوان كێیە؟) وتمان: كەسێك كە كەسێكی تر بدات بە زەویدا و بەسەریدا سەربكەوێت، ئەویش فەرموى (إن الشديد كل الشديد الذي يملك نفسه عند الغضب)، (پاڵەوانى تەواو پاڵەوان ئەو كەسەیە كە لە كاتى تووڕەییدا بەسەر دەروونى خۆیدا زاڵەو خۆى رادەگرێت)..[18]
خەلیفەى كوڕی عەددى (رضي الله عنه)
ناوى خەلیفەیە، یان دەوترێت عەلیفە، كوڕی عەددی كوڕی عەمرە، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى بەدر، تا سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبوو طاليب ژیا و لە ناو سوپاى عەلیدا لە جەنگى صفیندا بەشدار بوو.[19]
خەولى كوڕی عومەر (رضي الله عنه)
ناوى خەولى كوڕی عومەرە كە باوكى بە ئەبی خەولى ناسراوە، دوو براى هەبو بە ناوەكانى عەبدوڵا و هیلال، ئەم سێ برایە هەموویان لە غەزاى بەدردا بەشدار بوون، خەولى لە سەردەمى خیلافەتى عومەردا كۆچی دوایی كرد.[20]
خەیبەرى كوڕی نوعمان (رضي الله عنه)
ناوى خەیبەرى كوڕی نوعمانە، ئەم هاوەڵە فەرموودەیەكى گێڕاوەتەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەیری شاخەكەى ئەوانى كردووە كە ناوى ئەجە ْ بووەو نزاى نەبوونى برسێتی كردووە بۆیان و لێیان رازى بووە.[21]
خەیرەى كچى ئەبی ئومەییە(رضي الله عنها)
ناوى خەیرەى كچی ئەبی ئومەییەیە، لە پشتیوانانە، هاوسەری میكنەفى ئەنصاریە، ئەم ئافرەتە موسڵمان بوو و بەیعەتى دا بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[22]
خوەیلیدی كوڕی عەمر (رضي الله عنه)
ناوى خوەیلیدی كوڕی عەمرە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان لە سولەمیەكان، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى بەدر، دواى وەفاتى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ژیا و لە جەنگى صفیندا لەناو سوپاى خەلیفە عەلى كوڕی ئەبوو طالیبدا بوو.[23]
خوزاعى كوڕی عەبدنەهم (رضي الله عنه)
ناوى خوزاعى كوڕی عەبد نەهمى موزەنیە، ئەم كەسە سەرپەرشتیارى بتەكەى هۆزەكەى خۆی بوو، ناوى بتەكەیان نەهم بوو، جارێك چوو تا قوربانى بۆ بتەكە بكات، كەچی ختوورەیەك كەوتە دڵی، وتى بۆ ئەم بتە لاڵە وا قسە ناكات؟ بتەكەی شكاند و وتى لەمڕۆوە ئایینی من ئایینی موحەممەدە، چوو بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەیعەتى پێدا كە ئایینەكەى لەناو هۆزەكەشیدا بلآو بكاتەوەو بێتەوە بۆ لاى و ئەوانیشی لەگەڵ بێت،[24] كە چویەوە بینی هۆزەكەى وا زوو نایەن بە دەم بانگەوازەكەیەوە، بۆیە ماوەیەك دواكەوت، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمانى كرد بە حەسسان بە شیعرێك سەركۆنەى ئەو دواكەوتنەى بكات، بەڵام هێرشی نەكاتەسەر، حەسسانیش شیعرێكی لەو جۆرەى هۆنیەوە، كە خوزاعى ئەوەی بیستەوە پێی بێتاقەت بوو، خێرا هاودەم بە ژمارەیەك لە موسڵمان بوانى هۆزەكەى هاتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[25]
لە رۆژی فەتحى مەككەدا موزەنیەكان كە نزیكەى هەزار چەكدار دەبوون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئالآى ئەوانى دایە دەست خوزاعیەوە، هەروەها ئەو دەستكەوتەكانى –غەنیمەتەكانى- پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) وەردەگرت.[26]
خوضرە(رضي الله عنها)
ئەم ئافرەتە ناوى خوضرەیە و خزمەتكارى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوو.[27]
خولەیدەى كچی حوباب(رضي الله عنها)
ناوى خولەیدەى كچی حوبابە، لە پشتیوانانە، هاتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەیعەتى پێدا.[28]
خولەیدى كوڕى مونذیر (رضي الله عنه)
ناوى خولەیدى كوڕی مونذیرى عەبدیە، كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد باوكى خولەیدیش مرد، عەلائى حەضرەمى ئەوى كردە بەرپرسی یەكەیەك تا لە ساڵی حەڤدەى كۆچیدا هێرش ببەنە سەر فارس.[29]
خولەیدى كوڕی قەیس(رضي الله عنه)
ناوى خولەیدى كوڕی قەیسە، یان دەوترێت ناوى خولەیدەیە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان لە سولەمیەكان،[30] دایكی ناوى ئیدامى سولەمیە،[31] خولەید لە غەزاى بەدر و ئوحودیشدا بەشدار بوو،[32] پاش مردنى خۆی هیچ نەوەیەكی بەجێنەهێشت.[33]
خيذامى كوڕی وەدیعە(رضي الله عنه)
ناوى خيذامە، سەبارەت بە باوكى دەوترێت ناوى وەدیعە بووە، رایەكیش دەڵێت باوكى ناوى خالید بووە، كونیەكەى خيذام ئەبوو وەدیعەیە.[34]
خيذام كچێكی هەبوو بە ناوى خەنساء، خەنساء دەڵێت: من بێوەژن بووم و لاى باوكم مابوومەوە باوكم بەبێ ویستى خۆم منى مارە كرد لە كەسێك، منیش چووم بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەویش هاوسەرگیریەكەى هەڵوەشاندەوە،[35] دواتر خەنساء چوو بە ویستى خۆی شووی كرد بە ئەبوولوبابە.[36]
خیرباق(رضي الله عنه)
لە فەرموودەیەكدا باسی هاتووە، دەستەكانى ئەم هاوەڵە درێژ بوون، جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نوێژی عەسری كرد و سێ ركات نوێژی كرد، ئینجا چوویەوە بۆ ماڵەوە، خیرباق چوویە ژووەرەوە بۆ ماڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) تۆ سێ ركات نوێژی عەسرت كرد، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بە تووڕەییەوە هاتە دەرەوەو عەباكەى بەدواى خۆیدا رادەكێشا تا هاتە ناو خەڵكەكەوەو فەرمووى ئەرێ ئەمە راست دەكات؟ هاوەڵانیش وتیان بەڵێ، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ركاتى چوارەمیشی خوێند و دواتر سەلامى دایەوەو دواتر دوو سوجدەى برد و ئینجا سەلامى دایەوە.[37]
خیرنیقى كچی حوصەین (رضي الله عنها)
ناوى خیرنیقى كچی حوصەینى خوزاعیە، ئەم ئافرەتە موسڵمان بوو و بەیعەتى دا
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 599.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 597.
[3] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج8، ص 248.
[4] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج8، ص 248.
[5] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج8، ص 248.
[6] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 598.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 260.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 259.
[9] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج8، ص 227.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 605.
[11] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 605.
[12] - أسد الغابة، ج2، ص 154.
[13] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 266.
[14] - أسد الغابة، ج2، ص 154.
[15] - الآحاد و المثاني لابن أبي عاصم، الرقم 1984، قال ابن حجر في الإصابة: عمرو بن شمر-في السند- متروك الحديث.
[16] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 284، قال ابن حجر إسناده لا بأس به.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 285.
[18] - شعب الإيمان للبيهقي، الرقم 3185، معرفة الصحابة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 2295، موضع إرسال، ضعفه الألباني في سلسلة الأحاديث الضعيفة(14/530).
[19] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 344.
[20] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 348.
[21] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 350.
[22] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 629.
[23] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 350.
[24] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 276.
[25] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص 291.
[26] - أسد الغابة، ج2، ص 163.
[27] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص 497.
[28] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 609.
[29] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 342.
[30] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 343.
[31] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 574.
[32] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 343.
[33] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 574.
[34] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 269.
[35] - صحيح البخاري، الرقم 4846، موطأ مالك، الرقم 1115، سنن أبي داود، الرقم 1810، سنن الدارمي، الرقم 2160، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 5237، سنن الدارقطنى، الرقم 3104، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 26195.
[36] - سنن الدارقطنى، الرقم 3104.
[37] - صحيح مسلم، الرقم 930، سنن ابن ماجة، الرقم 1211، مستخرج أبي عوانة، الرقم 1521، سنن أبي داود، الرقم 872، مصنف ابن أبي شيبةن الرقم 4362.