بەگشتی چەند خاڵێك دەخەینەڕوو تا بزانین بە چ چاوێك تەماشای هاوەڵان بكەین، چونكە زۆر كەس كە حوكمى ناحەق دەدەن بەرامبەر بە هاوەڵان لە نەبوونى پێوەرێكی رەوایە لەلایان، ئیتر یان زێدەڕۆیی دەكەن یان كەمتەرخەمى دەنوێنن، مەرجیش نیە روانین بۆ هاوەڵان تەنها لەم خالآنەدا كۆبكرێتەوە:

یەكەم: هاوەڵان دەستەى بنەڕەتى پەیوەست بە دینی ئیسلامن:

چونكە ئەوان خوێندكارى خزمەت پێغەمبەرى خوا(صلى الله عليه وسلم) و دەستەگوڵی پەروەردەى نێردراوى خوان، بۆیە ئەگەر بوترێت پۆلی هاوەڵان كەوتوون و لە تاقیكردنەوەدا دەرنەچون، دروستكردنى نیشانەى پرسیارە لەسەر خودى كەسێتی و توانا و گەیاندنى پەیامى پێغەمبەرێتی پێغەمبەرى خوا.

هەروەها ئەوان نووسەرەوەى قورئان بوون، ئەو قورئانەى ئێستا لەبەردەستی هەمواندایە، لە دڵ و دەست و دەمى هاوەڵانەوە وەرگیراوە، ئەوان قورئانیان لە دڵەكانیاندا دەپاراست و بە دەست دەیانخستە سەر پەڕەكان و بە دەم دەیانگەیاند و بە كردەوەش پەیڕەویان دەكرد، بە هەمان شێوەش هەمان ئەركیان بەرامبەر بە فەرموودە بەجێگەیاند تەنها هێندە نەبێت نووسینەوەى فەرموودەیان پەیڕەو نەدەكرد و زیاتر گرنگییان دەدا بە گەیاندنى بە زارەكى و كردەیی.

جا ئەگەر كەسێك بیەوێت هاوەڵان بشكێنێت و تانەیان لێبدات، تانەى داوە لە قورئان و فەرموودەش، چونكە  سەرچاوەى گەیاندنى قورئان و فەرموودە بە خەڵكی دی هاوەڵان بوون، جا ئەگەر ئەوان خراپ و ناراست بووبن، چۆن دەكرێت بە چاكى و دروستی هەموو سەرچاوەكانى نەقلیان(قورئان و فەرموودە) بەوپەڕی دروستیەوە گەیاندبێت، ئەمەش واتە تێكشكاندنى قورئان و سوننەت.

هەروەها هاوەڵان گەیەنەرى دین و روونكردنەوەى وردەكاریەكانى ئیسلام بون، ئەوان چ بە فەتحى خاك و ناوچەكان و چ بە فەتحى دلآن ئیسلامیان بە سەر زەویدا بلآوكردەوەو گەیاندیان بە مرۆڤایەتى، هەر ئەوان لە ئەلف تا یائی ئیسلامیان بۆ خەڵك باسكرد، چونكە پێغەمبەرى خوا(صلى الله عليه وسلم) تا مابوو ئەوانى فێركرد، ئیتر دواى وەفاتى، ئەوان لەبری پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دینیان دەگەیاند، گەیاندنێ بێ زێدەكارى و بەوپەڕی پاراستنەوە.

بۆیە دەبینین شكاندنى هاوەڵان و تانەلێدانیان، واتە شكاندن و تانەدان لە هەموو پایەو بنەڕەتەكانى ئیسلام(قورئان، فەرموودە، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، ئەزموونى بالآى ئیسلامى...).

ئەگەر حەواریەكانى پێغەمبەر عیسا سەرمەشقی بالآ بن بۆ ئایینی مەسیحیەت، ئەوا هاوەڵانى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) سەرچاوەو سەرمەشقی بالآن بۆ موسڵمانان.

لەوانەیە كەسێك كە هاوڕایە بە پارێزراوى قورئان، بەڵام هاوڕا نیە بە عەدالەت و گەورەیی هاوەڵان، بڵێت ئاخۆ خوا خۆی بەڵێنی پاراستنى قورئانى داوەو فەرموویەتی(إنا نحن نزلنا الذكر و إنا له لحافظون)، قسەكەی زۆر دروستە كە وایە قورئان پارێزراوە، بەڵام لەوەدا تێكەوتووە كە هۆكارى پاراستنەكە لەبەرچاو ناگرێت، دەەى هەر هاوەڵان ئەو هۆكارى پاراستنە بون، ئەگەرنا ئەم ئایەتەش هەر هاوەڵان تۆماریان كردووە، یان بەدەستی ئەوان نووسراوەتەوە، یان لەسەر زارى ئەوانەوە خراوەتە سەر پەڕاو، بۆیە ئەگەر هاوەڵان توانیبێتیان لادان لە هەر بەشێكی ئیسلامدا دروست بكەن، دەكرێت ئەو گومانەشیان لێ بكرێت ئەو ئایەتەشیان لەخۆوە دانابێت، دەى ئەزموونى ئیعجازى قورئانى پارێزراوى قورئانى سەلماندووە، ئەمەش سەلماندنى دەست و دەم و دڵ پارێزی هاوەڵانە.

بە پوختى لێدانى هاوەڵان واتە لێدانى هەموو سەرچاوە بنەڕەتیەكانى ئیسلام و هەڵوەشاندنەوەى ورد و دروشتى ئەو ئیسلامەى پێغەمبەرى خوا(صلى الله عليه وسلم) لە خواى گەورەوە وەریگرتووەو گەیاندوویەتى.

دووەم: هاوەڵان دەستەى شایەتى بۆ دراون:

هاوەڵان ئەو دەستەیەن كە خواى گەورە لە چەندین شوێنی قورئاندا شایەتى بۆ داون، لێیان رازى بووە، وەسفی كردون، ئایەتى لەبارەوە دابەزاندون، بە هاودەمى پێغەمبەرى خوا(صلى الله عليه وسلم) باسی كردون، ئەوانەن كە بەڵێنی چاكەو بەهەشتی پێداون، پێغەمبەرى خواش(صلى الله عليه وسلم) لە فەرموودەدا دەیان جار وەسفی كردون و لێیان رازى بووەو شایەتى راستگۆیی و چاكەى بۆ داون، دەى ئەم تایبەتمەندیە زۆر ناوازەیە كە كەسانێك لە سەرچاوە بنەڕەتیەكانى ئیسلامدا شایەتییان بۆ درابێت، ناكرێت كەسانێك خوا لێیان رازى بووەو لە قورئاندا ئەوەشی تۆماركردبێت و بەڵێنی چاكەى بۆ دابن، ئێمە بەڵێنى خراپەیان بۆ دابنێین و لێیان رازى نەبین، پێشتر چەندین ئایەت و فەرموودەمان لەبارەى پلەوپایەى هاوەڵانەوە هێناوەو دەكرێت بە خوێندنەوەى ئەم خاڵە ئەو ئایەت و فەرموودانە بێنینە بەرچاو.

سێیەم: هاوەڵانى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) مرۆڤ بون:

ئەوان نە لە مرۆڤ زیاتر بون، نە لە مرۆڤ كەمتر بون، مرۆڤبوونیش واتاى كەمى و نزمى ئاستی ئەو كەسە ناگەیەنێت، بەڵكو مرۆڤبوون لە ئیسلامدا پلەیەكی بەرزەو جێی شانازیە، ئەوەتا لە قورئاندا هاتووە:

(قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَمُنُّ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَمَا كَانَ لَنَا أَن نَّأْتِيَكُم بِسُلْطَانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَعلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ)

 (پێغەمبەرەكانیان پێیان وتن ئێمە هەر ئادەمیەكین وەكو ئێوە بەڵام خوا منەت دەنێ بەسەر هەر كام لە بەندەكانی دا كە بیەوێ (دەیكاتە پێغەمبەر) وە ئێمە هەرگیز ناتوانین موعجیزە و بەڵگەیەكتان بۆ بێنین مەگەر بە ئیزنی خوا وە با بڕواداران پشت هەر بە خوا ببەستن).

هەروەها دەفەرموێت (قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا) (بەڵام سرووشم بۆ دێت بەڕاستی پەروەردگاری ئێوە پەروەردگارێكی تاك و تەنیایە جا هەر كەس بەتەمایە بەخزمەت پەروەردگاری بگات (لە قیامەتدا) ئەوە با كردەوەی چاك بكات وەك لە پەرستنی پەروەردگاریدا كەس نەكات بەهاوبەشی).

جا كاتى خۆیشی كۆمەڵێك كاڵفام هەبوون كە پلەى مرۆڤبوونیان لەلا كەم و بێبایەخ بوو، بۆیە وەك تانەیەك لە پێغەمبەران دەیانوت جا خۆ ئەوانەش مرۆڤن، وەك ئەوەى مرۆڤبوون بەهاى ئەوەى نەبێت پێغەمبەرایەتى بۆ ببێت، مرۆڤبوون نەك شانازیەكە بۆ هاوەڵان، سەروەریەكە پێغەمبەران شانازییان پێوەكردووە، خواى گەورە نموونەى وتەی ئەو كەسانەمان بۆ دەخاتەڕوو و دەفەرموێت:

(فَقَالَ الْمَلا الَّذِينَ كَفَرُوا مِن قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُرِيدُ أَن يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَلَوْ شَاء اللَّهُ لأنزَلَ مَلائِكَةً مَّا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الأوَّلِينَ (24) إِنْ هُوَ إِلا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّى حِينٍ)

 (جا وتیان ئەو پیاو ماقوڵانەی كە بێ باوەڕ بوون لە هۆزەكەی (نووح) ئەم (نووح) ە تەنها كەسێكە وەك ئێوە دەیەوێت خۆی بكاتە گەورە بەسەرتانەوە ئەگەر خوا بیویستایە (پێغەمبەرێك بنێرێ) فریشتەی دەناردە خوارەوە ئێمە شتی وامان نەبیستووە لە باوو باپیرە پێشووەكانمانەوە).

هەروەها دەفەرموێت: (وَقَالَ الْمَلا مِن قَوْمِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِلِقَاء الآخِرَةِ وَأَتْرَفْنَاهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا مَا هَذَا إِلا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمَّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَيَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ) (پیاو ماقوڵانی گەلەكەی (هوود( علیە السلام)) وتیان ئەوانەی كە بڕوایان نەهێناو‌ بێ باوەڕ بوون بە دیداری ڕۆژی دوایی وە لە ژیانی دنیادا نازو نیعمەتمان پێ دابوون (ووتیان) ئەمە هەر مرۆڤێكە وەك ئێوە لەوەی ئێوە دەیخۆن دەخوات وە لەوەی ئێوە دەیخۆنەوە دەخواتەوە).

دەى مرۆڤیش وەك هەر كالآیەك ئاستى نزم و مامناوەند و بالآى هەیە، هەرچەندەش لەوپەڕی ئاستی بالآدا بیت هەر هەڵەو نەپێكان لە ئەزموونى مرۆییدا هەیە، خواى گەورە وا مرۆڤى دروست كردووە كە هەڵە دەكات، سەروخوارى هەیە، لادانى هەیە، تاوان دەكات، بەڵام رێژەی لادان و تاوان و ئاستی مانەوە تیایدا و پلەى نەگەڕانەوەو تەوبەنەكردنە كە ئاستی مرۆڤەكە دیارى دەكات، هەیە تا ئەوپەڕی خراپە دەڕوات و رێگەی گەڕانەوەش دادەخات، ئیتر واى لێدێت خوا وا وەسفی دەكات:

(أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلا كَالأنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلا)

 (ئایا وا دەزانی زۆربەی ئەوانە دەبیستن یا تێدەگەن ئەوانە هەر وەك ئاژەڵن بەڵكو ئەوان گومڕا تریشن.).

هەیانە تا ئەوپەڕی چاكەكارى دەڕوات و رێی بەرەو خراپەچوون لەخۆی دادەخات، وای لێ دێت خوا لێی رازى دەبێت:

(قَالَ اللّهُ هَذَا يَوْمُ يَنفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ)

 (خوای گەورە فەرمووی: ئەمە ڕۆژێكە ڕاست بێژان ڕاستی یەكەیان كەڵكیان پێ دەگەیەنێ بەهەشتانێكیان بۆ هەیە كە ڕووبارەكان بە ژێریاندا دەڕۆن ئەمێننەوە تیایدا بە هەمیشەیی خوا ڕازی بووە لێیان و ئەوانیش لە خوا ڕازی بوون ئەوەیە سەركەوتنی زۆر گەورە.).

هەروەها دەفەرموێت (وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ) (وە پێشكەوتووە یەكەمەكان لە كۆچەران و یاریدەدەران ئەوانەش زۆر بەچاكی پەیڕەوی ئەوانیان کردووە و شوێنیان كەوتوون خوا لێیان ڕازییە ئەوانیش لەخوا ڕازین وە (خوا) بەهەشتانێكی بۆ ئامادە كردوون ڕووبارەكان دێن و دەچن بەژێریاندا تێیدا دەمێننەوە بێ بڕانەوە ئەوەیە گەیشتن بە ئامانجی گەورە.).

پێغەمبەرى خوا(صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت (كل بنو آدم خطاء و خير الخطائين التوابون)،[1] (هەموو ئادەمیزادێ هەلەكارە، چاكترینی هەڵەكاریش ئەوانەن كە تەوبە دەكەن و دەگەڕێنەوە بۆ لاى خوا).

بەڵام ئەمەش دوو جۆری هەیە، جۆرێكیان بە ئەنقەستە كە ئەمە تاوانە، واتە سزاى لەسەرە، ئیتر یان ئەو كەسە تەوبەری لەسەر دەكات و خوا لێی خۆش دەبێت، یان باكى نیە بە تەوبەو دەمێنێتەوە سەر رەحم و بڕیارى خوا خۆی، جۆری دووەمیان هەڵەیەكە كە بە ئەنقەست نیە، ئەمەیان بۆ خەڵكى ئاسایی ئومێدى لێخۆشبوونى خوایی هەیە، بەڵام بۆ پێغەمبەران ئیجتیهاد بووە، واتە تاكە پێغەمبەرێك نیە نیازى خراپی هەبووبێت لە هەڵەیەكدا كە كردوویەتى،  بەڵكو ئیجتیهادێكى كردووەو نەیپێكاوە، هەروەها ئەمە بۆ موجتەهیدانى ناو ئوممەتى ئیسلامیش هەیە وەك پێغەمبەرى خوا(صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت:(إذا حكم الحاكم فاجتهد ثم أصاب فله أجران، وإذا حكم فاجتهد ثم أخطأ فله أجر)،[2](ئەگەر حاكم حوكمى كرد و ئیجتیهادى كرد دواتر پێكاى ئەوە دوو پاداشتى بۆ هەیە، ئەگەر حوكمى كرد و ئیجتیهادى كرد و دواتر نەیپێكا و هەڵەى كرد ئەوە پاداشتێكى بۆ هەیە).

هەڵەیەكی كەسانێكى بەهەڵەدا چوو ئەوەیە یان هاوەڵان لە سەروو مرۆڤەوە تەماشا دەكەن و ئامادە نین هەڵەیەكی هاوەڵان قبووڵ بكەن، یان ئەوەیە لە خواروو مرۆڤەوە تەماشایان دەكەن و دان بە فەزڵ و پلەوپایەیاندا نانێن، زۆرجار ئەوانەى هاوەڵان لە سەروو مرۆڤەوە تەماشا دەكەن، كە هەڵەیەكی هاوەڵان دەبینن ئیتر دنیایان لێ دێتە یەك و خێرا هاوكێشەكە سەروخوار دەكەنەوەو هاوەڵان دەبەنە خواروو ئاستی مرۆڤ، واتە لە هیچ بارێكدا مرۆڤبوونیان پێ رەوا نابینن.

مرۆڤ بوون واتە ژیان وەك مرۆڤێك بەو تایبەتمەندیانەى خوا داویەتى بە مرۆڤ، لەوانەش هەڵەو تاوان، ئیتر هەر مرۆڤێك پێویستە هەنگاو بەرەو كەماڵ بنێت، خواش رازیە بەو سیفەتى مرۆڤبوونە بۆ هاوەڵان و موسڵمانانى تریش، چاوەڕوانى ئەوەشی كردووە موسڵمانانیش لەژێر كارتێكەرە مرۆییەكاندا بن، بۆ نموونە خوا ئەگەرى ئەوەى داناوە دوو دەستە لە باوەڕداران نەك تەنها موسڵمانان پێكەوە جەنگ بكەن:

(وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ)

 (ئەگەر دوو كۆمەڵ لە ئیمانداران دژ بەیەكتر جەنگیان كرد ئەوە لە نێوانیاندا ئاشتەوایی بكەن ئینجا ئەگەر كۆمەڵێكیان دەست درێژی كرد بۆ سەر كۆمەڵێكی تریان ئەوە ئێوە (موسوڵمانان) لەگەڵ ئەوەیان بجەنگن دەست درێژی دەكات تا دەگەڕێتەوە بۆ فەرمانی خوا (ملكەچی فەرمانی دەبێ) ئینجا ئەگەر گەڕایەوە ئەوسا لە نێوانیاندا ئاشتەوایی بكەن بە دادگەرانە و ڕاست و دادپەروەر بن (لە نێوانیاندا) بێگومان خوا دادپەروەرانی خۆش دەوێ.).

ئەوەى لەبەرچاو گرتووە موسڵمانان تاوان بكەن، بەڵام بۆ هەریەك لەو بارانەش چارەسەری داناوە.

بۆیە پەروەردەیەكی هەڵەیە ئەگەر وا موسڵمان گۆش بكەین كە پێی وابێت هاوەڵان عیصمەتیان هەبووەو دوورن لە هەڵەو نەپێكان، راست ئەوەیە هاوەڵان مرۆڤگەلێك بون كە ئاستێكی بالآى مرۆڤایەتییان تۆمار كردووە.

جا ئەوەش كە لە فیتنەى نێوان هاوەڵاندا روویدا حاڵەتێكی ئاسایی بووە لە حاڵەتى مرۆڤبوون، تیایدا یان هەردوولا هەڵە دەبن، یان لایەنێك هەڵە دەبێت، ئەو بارەى فیتنەى نێوان هاوەڵانیش بە جوانى روون كراوەتەوە كە كێ حەق بووەو كێ هەڵەی كردووە.

هەر لەم روانگەوە كە هاوەڵان پلەى مرۆڤبوونیان پێ رەوایەو بەو بوونى رێژە هەڵەشەوە، خواى گەورە لێیان رازى بووە، دەى ئەمە بەڵگەیەكى روونە كە دەكرێت موسڵمانى ئەمڕۆش بە بوونى هەندێ هەڵەشەوە هەر خوا لێی رازى بێت، بۆیە وەك چۆن هەڵەیە هاوەڵانمان تەنها بە بێ بوونى بچووكترین پەڵەش ئینجا قبووڵ بێت، هەروەهاش هەڵەیە موسڵمانی ئەمڕۆمان بەبێ بوونى هیچ پەڵەیەك ئینجا قبووڵ بێت، گرنگ لەوەدا رێژەی بنەڕەتیە، ئەگەر موسڵمانێك لە بنەڕەتە سەرەكیەكاندا دەرچوو، ئیتر مەرج نیە بۆ رەزامەندى خوا و مرۆڤەكانیش بگاتە پلەى كەماڵ ئینجا دانى خێری پیا بنرێت.

پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لە كاتى نەخۆشی سەرە مەرگیدا چوویە سەر مینبەر و بە هاوەڵانى فەرموو (أما بعد، فإن الناس يكثرون ويقل الأنصار ، حتى يكونوا في الناس بمنزلة الملح في الطعام ، فمن ولي منكم شيئا يضر فيه قوما وينفع فيه آخرين ، فليقبل من محسنهم ويتجاوز عن مسيئهم)،[3](پاشان، خەڵكى زیاد دەكەن و پشتیوانان كەم دەكەن تا ئەوەى لەناو خەڵكدا وەك خوێی ناو چێشتیان لێ دێت، دەى هەركامتان شتێكى گرتەدەست كە تیایدا زیانى هەبێ بۆ خەڵكێ و سوودى هەبێ بۆ هەندێكى تر با كارى چاكەكارى پشتیوانان قبووڵ بكات و چاوپۆشیش لەوەیان بكات كە خراپەیەك دەكات).

چوارەم: هاوەڵان كەسانى سەردەمى خۆیان بون:

دەبێت ئەوە لەیاد نەكەین كە هاوەڵان لە سەدەى یەكەمى كۆچیدا ژیاون، واتە چواردە سەدە پێش ئێستا، ئەوان لەمڕۆدا ناژین، بۆیە هەڵەیە حوكمى ئەمڕۆ بدەین بەسەر هاوەڵاندا، بۆیە دەبێت كاریگەری ژینگەی سیاسی و كۆمەلآیەتى و زانستی ئەوكات لەبەرچاو بگرین، ئەمە هەڵەیەكە كە زۆر كەس بۆ هەر ساتێكی مێژوویی تووشی دەبن، ئەویش ئەوەیە حوكمى ئەمڕۆ دەدەن بەسەر رۆژگارى رابردوودا، بۆ نموونە كەسانێك لەمڕۆدا كە دیدی ناسیۆنالیستی باو و بلآوە، حوكمى نارەزایی دەدەن بەسەر صەلاحەدینێكدا كە چەندین سەدە پێش ئێستا ژیاوەو سەردەمەكە مۆدێلی دیدی ناسیۆنالیستی نەبووە، بۆیە كاتێك ژیانى هاوەڵان دەخوێنینەوە، دەبێت هەموو لایەنەكانى بارى ئەو سەردەمە لەبەرچاو بگرین، جلوبەرگیان، خۆراكیان، گوفتاریان، جووڵەیان، هەموو ئەوانە لە واقیعێكی جیا لەم واقیعەدا بون، چۆن هەڵەیە گلەییان لێ بكەین بۆچی لەبری ئۆتۆمبێل سوارى وشتر بون، ئاواش هەڵەیە هەندێ واقیعی تری ژیانیان وا تەماشا بكەین.

پێنجەم: هاوەڵان لەنێو خۆیاندا ئاستیان جیاواز بووە:

وەك چۆن پێشتر وتمان پلەبەندى لە ئاستی مرۆڤەكاندا هەیە، لەنێو دەستەیەكی مرۆڤەكانیشدا ئاستی جیاواز هەیە، جا ئاستەكە بەپێی بیر و ئایدۆلۆژیاكان جیاوازن، لە دیدی ماددیگەراكانەوە ئاستی مرۆڤەكان بە پێوەرى ماددە دیارى دەكرێت، لە دیدی دەمارگیرەكانەوە ئاستی مرۆڤەكان بەپێی رەنگى پێست یان بالآ یان هەر پێوەرێكی دی دیاری دەكرێت، لە ئیسلامیشدا ئاستی مرۆڤەكان بە پێی ئاستی گوێڕایەڵییان بۆ خوا(تەقوا) دیارى دەكرێت، بۆیە دەبینین لە نێو هاوەڵاندا ئەو ئاست جیاوازیە هەبووە، نەك وەك فەوتانى مافی كەسەكانى دی، نا وەك ئەوەی هەركەسەو مافی خۆی دیاریكراو بێت.

خواى گەورە كە باسی هاوەڵانى پێش فەتحى مەككەو پاش فەتحى مەككە دەكات خاڵی جیاوازى و خاڵی هاوبەشیشیان باس دەكات و دەفەرموێت (لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلاً وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ).

 (یەكسان نین لە ئێە ئەوانەتان كە پێش فەتحى مەككە بەخشیتان و جەنگتان كرد، ئەوانەپاداشتیان زۆر گەورەترە لەوانەى دواى فەتحى مەككە بەخشییان و جەنگیان كرد، وە هەمووشیان-هەموو هاوەڵان- خوا بەڵێنى چاكەى پێداون، خواش زانا و ئاگادارە بەوەى دەیكەن).

لە فەرموودەیەكدا كە موعاذ لە ریفاعەى باوكیەوە (كە بەشداربووى بەدر بووە) دەیگێڕێتەوە دەڵێت جبریل (علیە السلام) هات بۆ لاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و پێی فەرموو (بەشداربوانى بەدر لەنێوتاندا چۆن سەیر ئەكەن؟)، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(لە بە فەزلترینی موسڵمانانن) یان وتەیەكى هاوواتاى ئەوە، جبریلیش فەرمووى: (بۆ فریشتە بەشداربووەكانى بەدریش هەر وایە).[4]

جارێك عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف هاتە خزمەت پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و سكالآى كرد لە خالید، پێغەمبەریش(صلى الله عليه وسلم) بە خالیدی فەرموو(ئەی خالید بۆچی ئازارى كەسێك لە بەشداربوانى بەدر دەدەیت؟ خۆ ئەگەر هێندەى ئوحود زێڕ ببەخشیت ناگەیتەوە بە كردەوەی ئەودا)، خالیدیش وتى ئەی پێغەمبەرى خوا(صلى الله عليه وسلم) سەر دەنێنە سەرم و قسەم لەروودا دەكەن، منیش ناچار دەبم وەڵامیان بدەمەوە، پێغەمبەرى خوا(صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(لا تؤذوا خالدا فإنه سيف من سيوف الله صبه الله على الكفار)،[5] (ئازارى خالید مەدەن، چونكە ئەو شمشێرێكە لە شمشێرەكانى خوا كە بەرووى بێباوەڕاندا هەڵیكردووە).

بۆیە كاتێك قسە لەسەر هاوەڵێك دەكرێت كە تەنها كاتى ژیانى لەگەڵ پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) رۆژێك یان دوان بووەو ئیتر چووەتەوە بۆ ناوچەی خۆی و لەوێ ژیاوە، ئەمە پلەوپایەى زانستی و رووكەشی جیاوازە لەو هاوەڵەی كە بەردەوام لە خزمەت پێغەمبەردا(صلى الله عليه وسلم) بووەو فەرموودەی لێوە وەرگرتووە، هەروەك تاوانى هاوەڵێكیش كە زۆر كەم لە خزمەت پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بووبێت بە رووكەش جیاوازە لە تاوانى هاوەڵێك كە بەردەوام لە خزمەت پێغەمبەردا(صلى الله عليه وسلم) بووبێت، بۆیە رەوا نیە لە هەموو مەسەلەیەكدا یەك حوكم بەسەر هەموو هاوەڵاندا بدرێت.

هاوكات هەرچەندە ئەو پلەبەندیە هەبووە، بەڵام پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) نەیهێشتووە لە پشكە دنیاییەكەدا هاوەڵانێكی دی دوابكەون، بۆ نموونە هەرچەندە ئەبووبەكر و عومەر پلەى هاوەڵێتییان لاى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لەپێشتر بوو، كەچی بۆ كۆتا سوپا پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ئوسامەى كوڕی زەیدی دانا وەك سەركردە كە چ لە رووى هاوەڵێتی و چ لە رووى تەمەنیشەوە لە ئاست ئەبووبەكر و عومەردا نەبوو، یان دواى فەتحى مەككە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) عەتتابی كوڕی ئەسیدی وەك والى مەككە دانا هەرچەندە تازە موسڵمان بووبوو، خۆ عوثمان ى كوڕی عەففانیش هەبوو كە هەم ئومەوی بوو و هەم لە دەستەى یەكەمى موسڵمان بوان بوو و هەم موژدەپێدراوى بەهەشت بوو و هەم زۆرینەى سامانى خۆی بۆ ئیسلام خەرج كردبوو و هەم دوو كچی پێغەمبەرى خواى(صلى الله عليه وسلم) بەهاوسەرگرتبوو و دەیان فەزڵی تریشی هەبوو.

بۆیە پێویستە بەوجۆرەى لە فەرموودە صەحیحەكاندا هاتووە پلەوپایەى هەر هاوەڵێ یان هەر تاقمە هاوەڵێ وەك خۆی لەبەرچاو بگرین تا بتوانین حوكمى دروست لەبارەیانەوە بدەین، بۆ نموونە كاتێك هەڵەیەك لە هاوەڵێكی پشتیوانان دەبینین، دەبێت پلەوپایەیان بزانین، ئینجا ئەم فەرموودەیە لەبەرچاو بگرین كە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت: (أما بعد، فإن الناس يكثرون ويقل الأنصار ، حتى يكونوا في الناس بمنزلة الملح في الطعام ، فمن ولي منكم شيئا يضر فيه قوما وينفع فيه آخرين ، فليقبل من محسنهم ويتجاوز عن مسيئهم)،[6](پاشان، خەڵكى زیاد دەكەن و پشتیوانان كەم دەكەن تا ئەوەى لەناو خەڵكدا وەك خوێی ناو چێتیان لێ دێت، دەى هەركامتان شتێكى گرتەدەست كە تیایدا زیانى هەبێ بۆ خەڵكێ و سوودى هەبێ بۆ هەندێكى تر با كارى چاكەكارى پشتیوانان قبووڵ بكات و چاوپۆشیش لەوەیان بكات كە خراپەیەك دەكات).

یان كە هاوەڵێكی بەشداربووى بەدر دەكەوێتە هەڵەیەكەوە، بێ حاشا كردن لە هەڵەكەی و بە رەوادانانى، ئەوەمان لەبیر بێت كە ئەوە بەشداربوویەكى بەدر بووە، وەك لە رووداوەكەى حاطبى كوڕی ئەبی بەلتەعەدا هاتووە كاتێ حاطب هەواڵى پلانى پێغەمبەرى (صلى الله عليه وسلم) بە نهێنی نارد بۆ قورەیش و دواتر كارەكەى ئاشكرا بوو و حاطب هێنرایە خزمەت پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) پرسیارى لێكرد بۆ اویكردووە؟وتى لەبەر گیانى خۆی نەك لەبەر هەڵگەڕانەوەى لە ئیسلام، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمووى راستی پێ وتن، عومەرى كوڕى خەتاب وتى ئەی پێغەمبەرى خوا لێمگەڕێ با بدەم لەگەردنى ئەو دوورووە، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(إنه قد شهد بدرا ، وما يدريك لعل الله أن يكون قد اطلع على أهل بدر فقال : اعملوا ما شئتم فقد غفرت لكم)،[7] واتە(ئەو بەشدارى بەدرى كردووە، تۆ چووزانیت بەڵكو خوا ئاگادار بووبێت(خوا ئاگادارە) بە بەشداربوانى بەدر بۆیە پێی فەرموون: چیتان ئەوێ بیكەن من لێتان خۆش بووم).

ئەمانە بۆ ئەوە نیە كە هەڵەكەیان بشەرعێنین، نا، بەڵكو بۆ ئەوەى ئینصاف بەكاربێت لە ئاست كەسەكەدا، ئەگەرنا هەڵەیەكی گەورە لاى هەندێ موسڵمانى ساویلكە ئەوەیە كە بۆ بەرگریكردن لە ماوەیەكی مێژووی ئیسلامى یان لەسەركردنەوەى سەركردە یان كەسایەتیەكى ناو مێژووی ئیسلامى، رەوایەتى دەدەن بە كارێ یان رووداوێكی ئەو ماوە یان سەركردەو كەسایەتیە كە پێچەوانەى خودى شەریعەتە، گرنگ لاى ئێمە پاراستنى دینەكەیە، نەك پاساو هێنانەوە بۆ هەڵەی پەیڕەوانى، ئەوانە دەستەیەك بون چون، ئەوەى بەدەستیانهێنا بۆ خۆیانەو ئەوەش ئێمە بەدەستی دێنین بۆ خۆمانە.