ریفاعەى قورەظى (رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی سموئالى قورەظيه، بەسەرهاتى لە فەرموودەیەكدا هاتووە.[1]
عائیشەی دایكی باوەڕداران دەڵێت: ژنەكەى ریفاعەى قورەظى هات بۆ لاى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ریفاعە منى تەلآق داوە، تەلآقەكەشی وایە كە گەڕانەوەى تێدا نیە، دواى ئەوە من شووم كردووە بە عەبدوڕەحمانى كوڕی زوبەیر، بەڵام ئەوەى چێژ و خۆشی بێت لەم پیاوە نایبینم،[2] پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) كە قسەكانى ئەو ژنەى بیست زەردەخەنەیەكى كرد،[3] پاشان فەرمووى: (لعلك تريدين ترجعي إلى رفاعة؟ لا حتى يذوق عسيلتك و تذوقي عسيلته)،[4] (لەوانەیە مەبەستت ئەوە بێت بتەوێت بگەڕێیتەوە بۆ لاى ریفاعە، نا شتى وانیە تا ئەوەى دەبێت تۆ و عەبدوڕەحمان تامى هەنگوینی یەكدى بكەن-واتە تا جیماع لەنێوانتاندا روودەدات-)، لەو كاتەدا ئەبووبەكریش لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو و خالیدى كوڕی سەعیدیش لەبەردەرگا بوو چاوەڕێ بوو مۆڵەتى پێ بدرێت بچێتە ژوورەوە، خالید هاوارى كرد ئەی ئەبووبەكر گوێت لەو ژنە نیە لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چی باس دەكات؟![5]
ئەم فەرموودەیە مەسەلەیەكى زۆر وردى ناو ژیانى كۆمەلآیەتى خەڵكی باس كردووە كە ئەویش گەڕانەوەى پاش تەلآقە، چونكە نەریتێكی ناشیرین و دزێو لە كۆمەڵگەدا هەیە كە بریتیە لە مارەبەجاش، ئەویش ئەوەیە كە بیانەوێت ئافرەتێك بگێڕنەوە بۆ پیاوێك كە تەلآقی تەواوەتى داوە، دەچن مارەى دەكەن لە كەسێك تا ئەوەندەى مارەى دەكات و پێی تەلآق دەدەنەوە بۆ ئەوەى ئیتر مارەى بكەنەوە لە كەسی پێشوو، ئەمەش نارەوا و حەرامە، وەك لە فەرموودەكەشدا هاتووە تا جیماع لەنێوان ئەو ژن و مێردە نوێیەدا نەبێت دروست نیە ئەو ئافرەتە تەلآق وەربگرێت، هەروەها نابێت ئەو ئافرەتە بە مەبەستی تەلآق وەرگرتنەوە ئەو شووە بكات یان پیاوەكە بەو نیازە مارەى بكات، ئەوەش راى هەرە زۆرینەى زانایانە، تەنها بە نموونە چەند رایەكى دەگمەن هەن لەو بوارەوە وەك رایەكى سەعیدی كوڕی موسەیب هەیە كە دەڵێت: ئەگەر پیاوى دووەم ئەو ئافرەتەى بە شێوەیەكى دروست و بێ فێڵ مارە كرد و مەبەستی بەو مارەكردنە حەلآڵ كردنەوەى ئەو ژنە نەبێت بۆ هاوسەرگیری لە پیاوى یەكەم (مارەبەجاش) ئەوە كێشە نابێت كە –پێش چوونەلاى ئافرەتەكە- ئافرەتەكە تەلآق وەربگرێت و پیاوى یەكەم بەهاوسەری بگرێتەوە.[6]
ئەم مەسەلەیە لێرەدا بە دوورودرێژی باس ناكرێت و پێویستە خوێنەر بە وردى لە كتێبەكانى فیقهدا ئەو بابەتە رووماڵ بكات تا وردەكارى را جیاوازەكان وەربگرێت و راى دروست لەو بارەیەوە بەدەست بخات.
مەسەلەیەكى تر لەم بوارەدا كە بە پەندو وانە دەگیرێت بریتیە لە كراوەیی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ كێشەكاندا كە چۆن هەم كێشەكەى بە ئاسایی گرتووە ئافرەتێك ئەوەى لا باس بكات و بە روونی و بە تەواوى رێزیشەوە چارەسەری كۆتایی پێ دەڵێت:، هەم ئەوەى لاى هاوەڵێكی وەك خالید سەخت بووە لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئاسایی بووە، خۆ دەكرا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) یەكێك لە خێزانەكانى رابسپێرێت تا هەر ئافرەتێك كێشەیەكى هەبوو بڕوات ئەو خێزانەى تێبگەیەنێت و ئەویش بیگەیەنێت بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و دواتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەتواى بۆ بدایە، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوەی بە باشتر زانیوە راستەوخۆ ئافرەتەكان بێن كێشەكانیان بخەنەڕوو تا ئەگەر مەسەلەكان پەیوەست بن بەو بابەتانەوە كە جۆرێك لە شەرمى تەواوەتییان تێدایە وەك كێشە جنسیەكانیش، هاوكات بە تەواوى شەرم و بێ بەزاندنى سنوور وەڵامى تەواویشی بەخشیوە پێیان.
ریفاعەى كچی ثابت (رضي اله عنها)
ناوى ریفاعەى كچی ثابتى كوڕی فاكیهە، چووەتە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و بەیعەتى پێداوە.[7]
ریفاعەى كوڕی رافیع(رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی رافیعى كوڕی مالیكە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان لە زروقیەكان، كونیەكەى ئەبوو موعاذە، دایكی ناوى ئوممومالیكی كچی ئوبەى كوڕی سەلوولە.[8]
ریفاعە یەكێكە لە بەشداربوانى بەیعەتى عەقەبە، هاودەم بە باوكى لە بەیعەتى عەقەبە و بەدریشدا بەشدارى كرد، دواتریش لە هەموو غەزاكانى تریشدا بەشدارى كردووە.[9]
ریفاعە ژنێكی هەبوو بە ناوى ئوم عەبدوڕەحمان كە لەم ژنەى كوڕێكى هەبوو بە ناوى عەبدوڕەحمان، كوڕێكی تری هەبوو لە ئوم وەلەدێك كە ناوى كوڕەكەى عوبەید بوو، كوڕێكی تری ناوى موعاذ بوو كە دایكی ناوى سەلما بوو، هەریەك لە عوبەیدوڵا و نوعمان و رەملە و بوثهینەو ئوم سەعد كە منداڵی بوون لە ژنێكی بوون بە ناوى ئوم عەبدوڵاى كچی فاكیه، ئوم سەعدى صوغراشی لە ئوم وەلەدێك بوو.[10]
ریفاعە برایەكى هەبوو بە ناوى خەللاد، برایەكى تری ناوى مالیك بوو، هەریەك لە خەللاد و ریفاعە لە غەزاى بەدردا بەشدار بوون.[11]
بە پێی گێڕانەوەیەك كە هاتووە ریفاعەى كوڕی رافیع لە عەقەبە بەشدار نەبوو بەڵام لە بەدردا بەشداربوو، ئیتر ریفاعە دەیوت لەبری بەشدار نەبوونم لە عەقەبە بە بەشداربوونم لە بەدر قەرەبووم كردەوە.[12]
بەڵام ئیبن كەثير دەڵێت: لە هەریەك لە عەقەبە و بەدریشدا بەشدار بووە.[13]
ریفاعە دەڵێت: لە رافیعى باوكمم بیست دەیگێڕایەوە جبریل (علیە السلام) هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پێی فەرموو (بەشداربوانى بەدر لەنێوتاندا چۆن سەیر ئەكەن؟)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (لە بە فەزلترینی موسڵمانانن) یان شتێكی لەو چەشنە، جبریلیش فەرمووى (بۆ فریشتە بەشداربووەكانى بەدریش هەر وایە).[14]
ریفاعە دەڵێت: رۆژێك لە دواى پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) نوێژمان دەكرد كە لە ركوع هەستایەوە فەرمووى: سمع الله لمن حمدە، كابرایەك لە دواوە وتى (ربنا و لك الحمد حمدا كثيرا طيبا مباركا فيه) كە لە نوێژ تەواو بووین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى كێ بوو ئەوەى وت، كابرا وتى من بووم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (رأيت بضعة وثلاثين ملكا يبتدرونها أيهم يكتبها أول)،[15] (سی و ئەوەندە فریشتەم بینی شانەخڕێیان بوو تا بزانن كامیان یەكەمجار دەینووسن).
ریفاعە دەڵێت: رۆژێك لە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دانیشتبووین لە مزگەوت كە كابرایەكى دەشتەكى هات و نوێژێكی بە پەلەى كرد و سەلامى لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەڵامى دایەوەو فەرمووى: (بگەڕێرەوە نوێژەكەت بكە چونكە تۆ نوێژت نەكرد)، كابرا گەڕایەوەو نوێژەكەى كردەوەو هەمدى هاتەوەو سەلامى كرد لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەویش وەڵامى دایەوەو هەمان شتی پێ فەرموو، كابرا دووبارە چوویەوە، چەند جارێك ئەوە روویدا، خەڵكی ترسان و مەسەلەكەیان لا سەخت بوو و وایانزانى هەركەس نوێژەكەى كورت بێت نوێژەكەى دروست نەبێت، دواجار كابرا وتى ئەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نوێژم فێر بكە چونكە منیش مرۆڤێكم و راست و هەڵەشم هەیە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (بەڵێ، كە هەستایت بۆ نوێژ دەست نوێژ بگرە وەك ئەوەى خوا فەرمانى پێكردویت، دواتر شایەتومان بهێنە، دواتر هەستەو الله اكبر بكە، ئەگەر قورئانت لەبەر بوو بیخوێنە، ئەگەرنا ستایشی خوا بكەو الله اكبر و لا الە الا الله بڵێ، دواتر بچەمێرەوەو تیایدا ئارام بگرە، دواتر رێك راست بەرەوە، دواتر بە رێكی سوجدە بەرە، دواتر دابنیشەو تیایدا ئارام بگرە، دواتر هەستە، ئەگەر ئەوەت كرد ئەوە نوێژەكەت دروستە، ئەگەر شتێك لەوەت كەم كرد ئەوە نوێژەكەت كەموكورتى تێدایە).[16]
ریفاعە دواى وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ژیا و لە سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبوو طالیبدا لە جەنگى جەمەل و صفینیشدا بەشدار بوو، دواجار لە ساڵی چل و یەك یان چل و دووى كۆچیدا وەفاتى كرد.[17]
ریفاعەى كوڕی زەید(رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی زەیدی كوڕی عمرە، لە پشتیوانانە، مامى قەتادەى كوڕی نوعمانە.[18]
قەتادەى كوڕی نوعمان دەڵێت: ماڵێك هەبوون ناسرابوون بە بەنو ئوبەیرق، بەنى ئوبەیرق بریتی بوون لە بیشر و بەشیر و موبەشیر، بەشیر كەسێكى دووڕوو بوو و شیعری دژ بە هاوەڵان دەوت و دواتر شیعرەكەى دەدایەوە پاڵ كەسێكى تر، زۆر دەستڕۆیش نەبوون و هەژار بوون، ...رەفاعەى كوڕی زەید كە مامى قەتادە بوو لە كاروانێكى شام بڕێ خواردنى كڕی و لەناو گۆزەیەكدا داینا و بڕێ چەكیشی لەگەڵدا بوو، شەو خواردن و چەكەكان برابوون، بۆ بەیانى رفاعە هات و و وتى برازاكەم ئەمشەو شتەكانمان براون، دواى پرسیاركردن وتیان بینیمان ئەمشەو بەنى ئوبەیرق ئاگریان كردبوویەوەو وادەزانین خواردنەكەى ئێوەیان بردبوو، بەنوئوبەیرق وتیان بەخوا ئێمە لوبەیدی كوڕی سەهل شك ئەبەین كە پیاوچاك و ئیماندار بێت، با مەسەلەكە ببەینەوە لاى ئەو، چونكە گومان بەو نابرێت، لوبەید كە ئەوەى بیست شمشێری هەڵكردو وتى من دزى بكەم؟ بەخوا دەبێت ئەو دزە دەربكەوێت یان ئەم شمشێرە خوێنتان تێكەڵ دەكات، ئەوانیش بێباكى خۆیان نیشان دا، دواتر رفاعە بە قەتادەى وت برازا بڕۆ بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش چوو و بەسەرهاتەكەى گێڕایەوە كە دزى لە رەفاعەى مامى كراوە، وتى ئەی پێغەمبەرى خوا گوێمان لە خواردنەكە نیە، بەڵام با چەكەكانمان بۆ بگێڕنەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى فەرمان دەكەم بەوە، كاتێ بەنو ئوبەیرق ئەوەیان بیست چوون بۆ لاى كەسێك كە ناسرابوو بە ئوسەیدی كوڕی عوروە (ئوسەیری كوڕی عوروە)، لەوبارەیەوە قسەیان لەگەڵ كرد و چەند كەسێ لەسەر ئەوە رێككەوتن و چوون بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتیان ئەی پێغەمبەرى خوا قەتادە و رفاعەى مامى كەسێكى ئێمەیان تۆمەتبار كردووە كە پیاوچاك و باوەڕدارە و بێ بەڵگە تۆمەتى دزى دەدەنە پاڵ، قەتادە چوویەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)و ئەویش پێی فەرموو رووت كردوەتە كەسیانَك كە باسی چاكەو باوەڕدارییان دەكرێت، تۆمەتى دزییان دەدەیتە پاڵ بێ هیچ بەڵگەیەك، قەتادە گەڕایەوەو وتى خۆزگە بڕێ لە سامانم بفەوتایە بەڵام لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) قسەم نەكردایە، رەفاعەى مامى هات و وتى برازا چیت كرد، ئەویش بەسەرهاتەكەى بۆ گێڕایەوە، رفاعە وتى خواپشت و پەنایە، ئەوەبوو هێندەى نەبرد ئایەت دابەزى (إنا أنزلنا إلیك الكتاب بالحق لتحكم بین الناس بما أراك الله ولا تكن للخائنین خصیما....)، دواى ئەوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چەكەكەى لەوانە سەندەوەو گەڕاندیەوە بۆ رفاعە.[19]
ریفاعەى كوڕی زەیدى جوذامى (رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی زەیدی جوذامیە، لە كاتى رێككەوتنى حودەیبیەدا و پێش فەتحى خەیبەر هاتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و موسڵمان بوو، موسڵمانبوونەكەشی زۆر بە چاكى بوو.[20]
ریفاعە خزمەتكارێكیشی پێشكەشى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كرد، كۆیلەیەكى رەش بوو كە پێی دەوترا میدعەم، ئەو جڵەوی ولآخەكەى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) دەگرت، لە سەروبەندى غەزاى خەیبەردا كە گەیشتنە وادیلقورا و گەیشتنە لاى جوولەكە، میدعەم بارو شمەكەكەى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) داگرت،[21] لەو كاتەدا تیرێكى وێڵ هات و میدعەمى كوشت، هەموان وتیان خۆزگە بە خۆی بەهەشتی بەدەست هێنا، كەچی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (نەخێر سوێند بەوەى گیانى موحەممەدى بەدەستە ئێستا بەرگەكەى بەری لە دۆزەخدا پێوەیەوە دەسووتێت چونكە لە دەستكەوتى موسڵمانان لە رۆژی خەیبەردا ناپاكى نواند.[22]
كاتێك ریفاعە موسڵمان بوو مۆڵەتى لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەرگرت و چەند رۆژێك لە مەدینە مایەوە تا فێری قورئان خوێندن بێت، دواتر داواى كرد لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا نامەیەكى بۆ بنووسێت بۆ هۆزەكەى تا بانگیان بكات بۆ ئیسلام،[23] پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) نامەیەكى بۆ نووسی كە تیایدا هاتبوو:
(بسم الله الرحمن الرحيم هذا كتاب من محمد رسول الله لرفاعة بن زيد إني بعثته إلى قومه عامة ومن دخل فيهم يدعوهم إلى الله وإلى رسوله فمن أقبل ففي حزب الله ومن أدبر فله أمان شهرين)[24]
(بە ناوى خواى بەخشندەى میهرەبان، ئەمە نامەیەكە لە موحەممەدى پێغەمبەى خواوە(صلى الله عليه وسلم) بۆ ریفاعەى كوڕی زەید، من ئەوم ناردووە بۆ هەموو هۆزەكەى و ئەوانەى لەناویاندان، تا بانگیان بكات بۆ لاى خوا و پێغەمبەرەكەى، جا هەركەس هات بەدەم بانگەوازەكەوە ئەوە لە حیزب و دەستەى خوادایە، هەركەسیش پشتی كردە بانگەوازەكە ئەوە پەناى دوو مانگى هەیە).
ئەوەبوو ریفاعە گەڕایەوە ناو هۆزەكەى خۆی و هاودەم بە خۆی نامەكەى هەڵگرت و كەوتە بانگەواز كردن لە ناو هۆزەكەیدا تا بەرەو ئیسلام بانگهێشتیان بكات، هۆزەكەشى خێرا هاتن بە دەم بانگەوازەكەیەوەو موسڵمان بوون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زەیدی كوڕی حارثهى ناردبوو بۆ ناوچەكەى ئەوان، كەچی زەید كەوتبوویە كوشتنى پیاوانیان و بەدیل گرتنى ژن و منداڵیان، بۆیە ریفاعە هاودەم بە ئەندامانى هۆزەكەى كە چەند كەسێك بوون هاتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و نامەكەی پێغەمبەرى خوایشی (صلى الله عليه وسلم) پێ بوو، ئینجا نامەكەى خوێندەوە بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و هەواڵی پێدا كە زەید چی كردووە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى ئەی چی بكەم بۆ كوژراوەكان؟ ئەبوویەزید كە ئەندامێكى وەفدەكە بوو وتى ئەوانەى زیندوو ماون ئازادیان بكەو هەركامیشیان مردووە ئێمە دەستبەرداى دەبین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: ئەبوویەزید راست دەكات، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) عەلى كوڕی ئەبووطالیبی نارد بۆ لاى زەید و ئەویش ئەوەى دیل بوو ئازادى كرد و چییان برابوو بۆی گێڕانەوە.[25]
ریفاعەى كوڕی عەبدولمونذیر (رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی عەبدولمونذیری كوڕی ریفاعەى كوڕی زەنبەرە، لە پشتیوانانە لە ئەوسیەكان، برایەكى هەبوو بە ناوى ئەبوولوبابە كە هاوەڵێكی ناسراوە، برایەكى تریشی هەبوو بە ناوى موبەشیر، هەرچەندە رایەك دەڵێت: ریفاعە ناوى لوبابە بووە، بەڵام راستتر ئەوەیە كە ریفاعە براى بووە.[26]
دایكی ریفاعە ناوى نوسەیبەى كچی زەیدە.[27]
ریفاعە پێشوازیەكى گەرمى كۆچەرانى دەكرد، هەریەك لە عومەرى كوڕی خەططاب و زەیدی برایشی كە كۆچیان كرد بۆ مەدینە لاى ریفاعە دابەزین و لەوێ مانەوە،[28] هەروەها عەمر و عەبدوڵاى كوڕانى سوراقە لە كاتى كۆچكردنیان بۆ مەدینە لە قوبائدا لەلاى ریفاعە لایاندا و بڕێك لاى ئەو مانەوە،[29] هاوكات كاتێك سەعیدی كوڕی زەید كۆچی كرد بۆ مەدینە لاى ریفاعە دابەزى و ماوەیەك لەوێ مایەوە،[30] هەوەها هەریەك لە عاقل و خالید و عامر و ئیاسى كوڕانى ئەبولبكیر هاودەم بە ژنەكانیان كە كۆچیان كرد لاى ریفاعە دابەزین و لەوێ مانەوە،[31] واقیدی كوڕی عەبدوڵاش كە كۆچی كرد لاى ریفاعە دابەزى و لەوێ مایەوە،[32] خونەیسی كوڕی حوذافەش لە كاتى كۆچكردنیدا لاى ریفاعە دابەزى و لەوێ مایەوە،[33] حاطيبى كوڕی عەمریش بە هەمان شێوە.[34]
ریفاعە یەكێكە لە بەشداربوانى بەیعەتى عەقەبە، دواتریش هاودەم بە دوو براكەى تری خۆیان ئامادە كرد بۆ غەزاى بەدر، ئەوەبوو ئەبوولوبابە بە فەرمانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى نەكرد و گەڕایەوە، بەڵام هەریەك لە موبەشیر و ریفاعە تیایدا بەشدارییان كرد، موبەشیر لە جەنگەكەدا شەهید بوو و ریفاعە بە سەلامەتى مایەوە.
ئیبن سەعد دەڵێت: رافیع لە غەزاى ئوحوددا بەشدارى كرد و تیایدا شەهید بوو،[35] رایەكى تر دەڵێت ریفاعە لە غەزاى خەیبەردا شەهید بوو.[36]
ریفاعەى كوڕی عەمر (رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی عەمرى كوڕی زەیدى كوڕی عەمرە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان، كونیەكەى ئەبولوەلیدە.[37]
دایكی ناوى ئومموریفاعەی كوڕی قەیسە.[38]
ریفاعە یەكێكە لە بەشداربوانى بەیعەتى عەقەبە، هەروەها لە غەزاى بەدر و ئوحودیشدا بەشدار بوو و لە ئوحوددا شەهید بوو.[39]
ریفاعەى كوڕی عەمرى كوڕی نەوفەل(رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی عەمرى كوڕی نەوفەلى كوڕی عەبدوڵایە، لە پشتیوانانە، لە غەزاى بەدر و ئوحوددا بەشدار بوو و لە ئوحوددا شەهید بوو.[40]
ریفاعەى كوڕی عورابە(رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی عورابەی جوهەنیە، ریفاعە دەڵێت: لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە مەككەوە دەرچووین، خەڵكانێ هاتبوون لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) داواى مۆڵەتیان دەكرد، ئەویش مۆڵەتى دەدا پێیان، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموى (ئەوە چیە لاى ئەو درەختەى پاڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لاتان بێزراوترە لەو لایەى تری؟) ئیتر خەڵكەكە هەموو دەستیان كرد بە گریان، ئەبووبەكر هەستا و وتى ئەوەى لەم ساتەوە بەدوا داواى مۆڵەتت لێ بكات من بە گەمژە تەماشاى دەكەم، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هەستا و پاش سوپاس و ستایشی خواى گەورە فەرمووى: (والذي نفسي بيده، أشهد عند الله ما منكم من أحد يؤمن بالله ثم يسدد إلا سلك به في الجنة، ولقد وعدني ربي أن يدخل من أمتي الجنة سبعين ألفا بغير حساب ولا عذاب)، (سوێند بەوەى گیانى منى بەدەستە لاى خوا شایەتى دەدەم هەركام لە ئێوە باوەڕ بە خوا بهێنێت و دواتر رێك ڕێ بگرێتەبەر ئەوە بەرەو بەهەشتى دەبات، پەروەردگارم بەڵێنی پێداوم حەفتا هەزار كەس لە ئوممەتەكەم بەبێ حیساب و سزادان بخاتە بەهەشتەوە...)، پاشان فەرمووى: (إذا مضى شطر الليل أو ثلثاه، ينزل الله تبارك وتعالى إلى السماء الدنيا فيقول لا أسأل عن عبادي غيري، من ذا الذي يسألني فأعطيه، من ذا الذي يستغفرني فأغفر له، من ذا الذي يدعوني فأستجيب له، حتى ينفجر الصبح)،[41] (كاتێك نیوە یان دوو لە سێ بەشی شەو چوو، خواى گەورە دادەبەزێتە ئاسمانى دنیا و دەفەرمویت: : بەندەكانم جگە لە من داوا لە كەس نەكەن، هەركەس داواكاری هەیە لێم با پێی ببەخشم، هەركەس داواى لێخۆشبوونم لێ دەكات با لێی خۆش بم، كێ نزاى هەیە لێم با نزاكەى وەڵام بدەمەوە، ئەمە بەردەوام دەبێت تا بەری بەیان دێت).
ریفاعەى كوڕی مەسرووح(رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی مەسرووحى ئەسەدیە، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى خەیبەر و تیایدا شەهید بوو.[42]
ریفاعەى كوڕی موبەشیر (رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی موبەشیرە، لە پشتیوانانە، هاودەم بە باوكى یەكێك بووە لە بەشداربوانى غەزاى ئوحود.[43]
ریفاعەى كوڕی وەقش (رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی وەقشی كوڕی زەغبەیە، لە پشتیوانانە، ریفاعە برایەكى هەبوو بە ناوى ثابت كە هاودەم بە یەكدى بەشدارى غەزاى ئوحود بوون، جا هەردووكیان لە غەزاى ئوحوددا شەهید بوون، ریفاعە بە دەستى خالیدی كوڕی وەلید شەهید بوو.[44]
ریفاعەى كوڕی ئەوس(رضي الله عنه)
ناوى ریفاعەى كوڕی ئەوسە، لە پشتیوانانە، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى ئوحود.[45]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 491.
[2] - صحيح البخاري، الرقم 4962.
[3] - صحيح مسلم، الرقم 2665.
[4] - صحيح البخاري، الرقم 4962،
[5] - صحيح مسلم، الرقم 2665.
[6] - فتح الباري، ج9، ص 467.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 645.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 489.
[9] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 489.
[10] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 596.
[11] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج3، ص 660.
[12] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 444.
[13] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 22.
[14] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4325.
[15] - صحيح البخاري، الرقم 778، صحيح ابن حبانن الرقم 1934، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18601، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4400.
[16] - صحيح ابن خزيمة، الرقم 524، سنن الترمذي، الرقم 284، صححه الألباني في صحيح و ضعيف سنن الترمذي، الرقم 302.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 489.
[18] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 490.
[19] - تفسير ابن كثير: ج1، ص553، سنن الترمذي، الرقم 3045، المستدرك على الصحيحين، الرقم 8235، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 15756، تأريخ المدينة لابن شبة، الرقم 715، حسنه الألباني في صحيح و ضعيف سنن الترمذي، الرقم 3036.
[20] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 490.
[21] - دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 1616.
[22] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 4292، صححه الذهبي في التلخيص و قال على شرط مسلم.
[23] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص 435.
[24] - أسد الغابة، ج2، ص 271.
[25] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص 435.
[26] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 492.
[27] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 456.
[28] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 173.
[29] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 385.
[30] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 382.
[31] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 388.
[32] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 390.
[33] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 392.
[34] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 405.
[35] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 456.
[36] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 492.
[37] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 493.
[38] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 544.
[39] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 544.
[40] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 494.
[41] - صحيح ابن حبان، الرقم 212، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 15891، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4422، صححه شعيب الأرناؤوط.
[42] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 494.
[43] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 494.
[44] - أسد الغابة، ج2، ص 277.
[45] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 489.