زەید ئەبووحەسەن (رضي الله عنه)
ناوى زەیدەو بە ئەبوو حەسەن ناسراوە، زەید دەڵێت: لە پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بیست دەیفەرموو:(لە فەرمایشتى پێغەمبەران تەنها ئەو قسەی خەڵك ماوە كە دەڵێت: ئەگەر شەرمت نەبوو چی دەكەیت بیكە).[1]
زەید ئەبووعەبدوڵا (رضي الله عنه)
ناوى زەیدەو كونیەكەى ئەبووعەبدوڵایە، كوڕێكی هەبوو بە ناوى عەبدوڵا كە فەرموودەى لە باوكیەوە گێڕاوەتەوە، زەید باسی وەستانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە كێوی عەرەفە دەكات، واتە لە حەجى ماڵئاواییدا بەشدار بووە.[2]
زەید(رضي الله عنه)
ئەم هاوەڵە ناوى زەیدە، بەڵام زانیارى لەسەر باوك و بنەماڵەكەى نەهاتووە، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى حونەین، كاتێك موسڵمانان شكستیان خوارد و رایاندەكرد، زەید لە دەورى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) مایەوەو جڵەوی ئەو سوارەى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) گرتبوو كە نەججاشی بە دیارى بۆی ناردبوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (ماڵوێران زەید، ئەو خەڵكە بانگ بكە)، ئەویش هاوارى دەكرد ئەی خەڵكینە ئەوە پێغەمبەرى خوایە (صلى الله عليه وسلم) بانگتان دەكات، كەچی كەس نەدەهات بەدەم بانگەوازەكەیەوە، ئینجا فەرمووى: هاوار بكە لە ئەوس و خەزرەجیەكان، ئەویش هاوارى كرد ئەی گرۆی ئەوس و خەزرەج ئەوە پێغەمبەرى خوایە(صلى الله عليه وسلم) بانگتان دەكات، كەچی كەس نەهات بەدەم بانگەوازەكەوە، ئینجا فەرمووى هاوار بكە لە كۆچەران چونكە بەیعەتى خوایان لە گەردنە، ئەوكات كۆچەریەكان هاتن و قەڵغانیان فڕیداو گەڕانەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[3]
زەیدولخەیر (رضي الله عنه)
ناوى زەیدولخەیری كوڕی موهەلهەلە، لە ساڵی نۆی كۆچیدا وەك وەفد هاتە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ناوى نا زەیدولخەیر، خۆی ناوى زەیدولخەیل بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: بەڵكو ناوت زەیدولخەیرە.[4]
زەیدولخەیر شاعیرێكی بەهێز و كەسێكی رەوانبێژ و زۆر دلێریش بوو، بە بەخشندەیی و دەروون كراوەیی ناسرابوو، بالآیەكى بەرزو هەڵكەوتەى هەبوو.[5]
كاتێك زەیدولخەیر چوویە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (باسی گەورەیی هەر پیاوێكی عەرەبیان بۆ كردبم و دواتر هاتبێت بۆ لام وەك وەسفەكە نەبووە جگە لە زەیدولخەیل كە هێشتا ئەو وەسفەى كرابوو لە ئاستیدا كەمتر بوو)، ئینجا پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ناوى نا زەیدولخەیر، پاشان دوو پارچە زەوى بۆ بڕیەوەو ئەوەشی بە نامەیەك بۆ نووسی، دواتر زەیدولخەیر لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چوو تا بگەڕێتەوە بۆ لاى هۆزەكەى، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (ئەگەر زەید بە سەلامەتى لە دەست تاى مەدینە دەربازی بێت باشە)، ئەوەبوو كە گەیشتە لاى ئاوێكی ناوچەی نەجد تووشی تا بوو و بەهۆی ئەو تایەوە مرد، ئینجا ژنەكەى هات چی نامەى زەیدولخەیر هەبوو و لەگەڵ خۆی هێنابوویەوە هەموویانى سووتاند.[6]
رایەكی تر دەڵێت لە سەردەمى خیلافەتى عومەردا كۆچی دوایی كردووە.[7]
كاتێك زەیدولخەیر لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، عەلى كوڕی ئەبووطالیب لە یەمەنەوە بڕێك زێڕی ناردەوە بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش دابەشی كرد بەسەر چەند كەسێكدا كە یەكێكیان زەیدولخەیر بوو.[8]
زەیدى كوڕى ئەبى ئەوفا (رضي الله عنه)
ناوى زەیدى كوڕى ئەبی ئەوفاى كوڕی خالیدە، زەید دەڵێت: چووم بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش دەیفەرموو فلآنە كەس لە كوێیە؟ بەردەوام هەواڵی یەكەیەكەیانى دەپرسی و دەینارد بە شوێنیاندا تا هەموویان هاتن و كۆبوونەوە، ئینجا فەرمووى: (إني أحدثكم بحديث فاحفظوه وعوه وحدثوا به من بعدكم، إن الله عز وجل اصطفى من خلقه خلقا، ثم تلا هذه الآية الله يصطفي من الملائكة رسلا ومن الناس خلقا يدخلهم الجنة، وإني مصطف منكم من أحب أن أصطفيه ومواخي بينكما كما آخى الله عز وجل بين الملائكة عليهم السلام)، (من قسەیەكتان بۆ دەكەم جوان وەریبگرن و لەبیرتان بمێنێت و لێی تێبگەن و بیگەیەنن بەوانەى دواى خۆتان، خواى گەورە لە دروستكراوەكانى دەستەیەكى هەڵبژاردووە، پاشان ئەم ئایەتەى خوێندەوە (الله يصطفي من الملائكة رسلا و من الناس)، منیش لەنێوتاندا ئەوانە هەڵدەبژێرم كە حەز دەكەم هەڵیبژێرم، برایەتى دەخەمە نێوانتانەوە وەك چۆن خواى گەورە برایەتى خستە نێوان فریشتەكانەوە)، پاشان هەریەك لە ئەبووبەكر و عومەرى بەدواى یەكدا بانگ كرد و تایبەتمەندى هەركامیانى فەرموو و ئەوانى كرد بە برای یەكدى، عوثمانى كوڕی عەففانى بانگ كرد و پێی راگەیاند كە تووشی چ نارەحەتیەك دەبێت، پاشان عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفى بانگ كرد و باسی بەخشندەییەكەى عەبدوڕەحمانى كرد، پاشان طهلحەو زوبەیرى بانگ كرد و هەردووكیانى كرد بە براى یەكدى، پاشان سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص و عەممارى كوڕی یاسری بانگ كرد و هەردووكیانى كرد بە براى یەكدى، پاشان عوەیمیر و سەلمانى فارسی بانگ كرد و ئەوانیشی كرد بە براى یەكدى، دواتر موژدەى حەوزى كەوسەری دا بە هاوەڵانى... عەلى كوڕی ئەبووطالیب هەستا و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) گیانم دەرچوو و پشتم شكا كاتێك دەبینم لەگەڵ هاوەڵانت وات فەرموو من نەبێت كە هیچت پێ نەفەرمووم، ئەگەر لە تووڕەییەوەیە ئەوە سزا و رێزداریش هەر بۆ جەنابتە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (سوێند بەوەى منى بە حەق ناردووە تۆم بۆ خۆم هەڵبژاردووە، تۆ بۆ من وەك پێگەى هاروون بۆ مووسا وایت، تەنها هێندە هەیە دواى من هیچ پێغەمبەرێكی تر نیە، بۆیە تۆ برا و میراتگری منیت)، عەلى وتى ئەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چی لە تۆ بە میرات دەگرم؟ فەرمووى: (ئەوەى پێش تۆ پێغەمبەران بە میراتیان گرتووە، كتێبی خوا و سونەتى پێغەمبەرەكەیان، تۆ براو هاودەمى منیت).[9]
ئەم برایەتیە لە نێو هاوەڵانى كۆچەریدا بوو.
زەیدى كوڕی بوولا (رضي الله عنه)
ناوى زەیدى كوڕی بوولایە، خزمەتكارى پێغەمبەرى خوایە(صلى الله عليه وسلم)،[10] كونیەكەى ئەبوویەسارە، یەزید دەڵێت: لە پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بیست دەیفەرموو:(من قال: أستغفر الله الذي لا إله إلا هو الحي القيوم وأتوب إليه، غفر له وإن كان قد فر من الزحف)،[11] (هەركەس بڵێ أستغفر الله الذي لا إله إلا هو الحي القيوم وأتوب إليه ئەوە تاوانەكانى دەسڕێنەوە با تەنانەت تاوانەكەى راكردنی ناو سەنگەرى جیهادیش بووبێت).
[1] - معرفة الصحابة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 2662.
[2] - معرفة الصحابة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 2663.
[3] - مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 36310.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 622.
[5] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 623.
[6] - دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 2080.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 623.
[8] - صحيح البخاري، الرقم 7016، صحيح مسلم، الرقم 1826، صحيح ابن حبان، الرقم 25، سنن أبي داود، الرقم 4157، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 3441، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 10771.
[9] - الآحاد و المثاني لابن أبي عاصم، الرقم 2380، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4998، فضائل الصحابة لأحمد بن حنبل، الرقم 1094.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 592.
[11] - سنن أبي داود، الرقم 1309، سنن الترمذي، الرقم 3588، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4534، صححه الألباني في صحيح و ضعيف سنن أبي داود، الرقم 1517.