نووسینی: نهاد جلال حبیب الله
ئیبن تەیمیە ناوى ئەحمەدى كوڕى عەبدولحەلیمى كوڕى عەبدوسەلامى كوڕى عەبدوڵاى كوڕى ئەبولقاسمى كوڕى خضرى كوڕى موحەممەدى كوڕى تەیمیەى حەڕانیە،[1] لە سەرچاوەكاندا زیاتر بەمجۆرە ناوى هاتووە: الشيخ الامام الفقية المفسر الحافظ المحدث الامام الربانى نادرة العصر الاصولى الزاهد المجتهد علم الاعلام الائمة ومفتى الأمة بحر العلوم قريح الدهر علامة الزمان ترجمان القران قامع المبتدعين بركة الأنام فارس المعانى والألفاظ سيد الحفاظ مفتى الفرق شيخ الاسلام تقى الدين احمد.[2]
لە ڕۆژى دوو شەممە 10 ى رەبیعولئەوەلى ساڵى (661ك /1263ز)ى لە شارى حەڕان لەدایك بووە.[3]
سەبارەت بە شارى حەڕان: دەكەوێتە خاكى جەزیرە لە نێوان دیجلەو فوراتدا كە شوێنى كۆچى پێغەمبەر ئیبراهیم بووە، هارانى براى ئیبراهیم دروستیكردووەو بە ناوى ئەوەوە ناونراوە، دواتر ناوەكە ى كراوە بە حەڕان، لەم شارەدا صابیئەكان ژیاون، لە ڕۆژانى خەلیفە عومەرى كوڕی خەططابدا(13ك-23ك/634ز-644ز) فەتحكراوە و لەسەردەستى عیاضى كوڕی غەنەم شارى حەڕان كەوتووەتە ناو دەسەڵاتى ئیسلامەوە و دەسەڵاتى ئومەوى وعەبباسی و سەلجووقی و ئەییوبییەكان بەسەر ئەم شارەدا هەبووە تا شاڵاوى مەغۆلی كە شارەكەیان وێرانكردو كوشت وبڕیان تێدا ئەنجامدا.[4]
باوكى ناوى عەبدولحەلیم بووە و لە سەرچاوەكاندا بە:"شهاب الدین أبوالمحاسن عبدالحلیم" ناوى هاتووە،[5] لە ساڵى (627ك/1230ز) لە حەڕان لەدایكبووە[6]و فەرموودەى لە باوكى بیستووە و زانستى لێوەرگرتووە، دواتر سەرقاڵى وانە وتنەوە و فەتوادان و نووسین بووە، رۆڵێكى دیاریشى لەناو كۆمەڵگە و دەوڵەتدا هەبووە،[7] لەبەر ئەوەى كەوتبوویە نێوان باوكى و كوڕەكەى خۆى، بۆیە بە نێوەندى نێوان مانگ و خۆر دادەنرێت،[8] سەر بە مەزهەبى حەنبەلى بووە،[9] لە ساڵى (682ك/1283ز) دا مرد و لە دیمەشق لە گۆڕستانى (الصوفية) ئەسپەردە كرا.[10]
باپیریشى ناوى عەبدوسەلام بوو و لە سەرچاوەكاندا بە:"شيخ الأسلام الأمام المجتهد المحدث المفسر الأصولى مجدالدين أبوالبركات عبدالسلام" ناوى هاتووە،[11] لە ساڵى(590ك/1194ز) لە حەڕان لەدایكبوو و لەوێ هەموو قورئانى لەبەركرد و زانستى وەرگرت و دواتر لە ساڵى (603ك/1206ز) چوویە بەغداد و لەوێش زانستى وەرگرت و لەنێوان حەڕان و بەغداددا هاتووە و ڕۆشتووە، پرسیارى لێكراوە و چووەتە شام و عێراق و حیجاز و وانەى وتووەتەوە و نووسینى هەبووە،[12] لە ڕۆژى جەژنى رەمەزان لە دواى نوێژى هەینى لە جەژنى ڕەمەزانى ساڵى(652ك/1254ز) لە حەڕان مرد، لەوێش ئەسپەردە كرا.[13]
دایكى ناوى (ست النعم)ى كچى عەبدورەحمانى كوڕى عەبدوسى حەڕانیە،[14] زیاتر لە 70 ساڵ تەمەنى هەبووەو كچى نەبووە، لە ڕۆژى چوار شەممە شەوالى ساڵى (716ك/1317ز) دا كۆچی دوایى كرد و لە گۆڕستانى (الصوفیە) ئەسپەردە كرا.[15]
ئیبن تەیمیە سێ براى هەبوو:
موحەممەدى كوڕی خالیدى كوڕی ئیبراهیمى حەڕانى كە لە سەری دایكیەوە براى بوو، لەساڵى(650ك/1252ز) لە حەڕان لەدایك بوو و بە زانایەكى دیارى سەردەمى خۆى ئەژمارد دەكرێت، لە ڕۆژى چوارشەممە هەشتى جەمادیلئاخیرى ساڵى (717ك/1318ز) كۆچى دوایی كرد و لاى دایكى لە گۆڕستانى (الصوفية) ئەسپەردە كرا.[16]
عەبدوڕەحمانى كوڕی عەبدولحەلیم كە بە زەینەدین ناسراوە و لە ساڵى(663ك/1265ز) لە حەڕان لەدایكبووە،[17] ئەمیش دواتر بەندكرا و لە 26ى ذیلقەعدەى ساڵی( 728ك/1347ز) ئازادكرا،[18] لە دواى مردنى ئەحمەى براى ژیا و لە ساڵی(747ك/ 1346ز) وەفاتى كرد، لە ژیانیدا سەرقاڵی بازرگانى بوو.[19]
عەبدوڵاى كوڕی عەبدولحەلیم لە ڕۆژى عاشوراى ساڵى (666ك/1267ز) لە شارى حەڕان لەدایكبووە، بە شەرەفەددین ناودەبرێت،[20] بەمجۆرە وەسفكراوە" الشيخ الأمام العالم العامل العلامة الزاهد العابد الورع الخاشع الناسك الصالح االعارف بقية السلف تراض الخلف القدوة المفتن شرف الدين أبو محمد"،[21] زانایەكى گەورە بووە و لەگەڵ ئەحمەدى براى پێنج ساڵ تەمەنیان نێوانە،[22] لە ڕۆژى چوارشەممە 14ى جەمادیلئولاى ساڵی( 728 ك/1347ز) دا كۆچى دوایی كردو ئەحمەدو عەبدوڕەحمانى براى و خەڵكێكى زۆر نوێژیان لەسەركردو مراسیمێكى كەموێنەى بۆ گێڕدراو لاى دایك وباوكى لە گۆڕستانى (الصوفية) ئەسپەردە كرا.[23]
بنەماڵەى ئیبن تەیمیە زۆبەیان زانستخوازو زانا بون و بە پێشەوا ناوبراون و سەر بە مەزهەبى حەنبەلی ئەژمارد كراون[24] و بە درێژایی مێژوو لە حەران بون تا ئەوەى شاڵاوى مەغۆلی لە حەڕان بەرەو حەلەب و دیمەشق دووری خستنەوە.[25]
سەبارەت بە ناونانى ئەم بنەماڵەیە بە تەیمیە، ئەم ناوە لە موحەممەدى كوڕی خضرەوە دەستپێدەكات،[26] لەسەر ئەو ناونانەش چەند ڕایەك هەیە:
ڕایەك دەڵێت محمدى باپیری كە لە ڕێگەى حەجدا بووە كچێكى لە ڕێگەى تیمائدا بینیوە، كە گەڕاوەتەوە دەبینێت ژنەكەى كچێكى بووە، ئەویش دەڵێت (یا تیمیە، یا تیمیە) لەمەوە ئەم ناوەیان لێنراوە.[27]
ڕایەكەى دەڵێت چونكە دایكى موحەممەدى باپیری بە تەیمیە ناسرابوو، بۆیە ئەو ناوەیان بەسەردا بڕا.[28]
ڕەچەڵەكى ئیبن تەیمیە و بنەماڵەكەى:
هیچ سەرچاوەیەك لە هەواداران و نەیارانى ئیبن تەیمیە باسی ڕەچەڵەكیان نەكردووەو هیچیان لەسەر نەهێناوە، بەڵام كەسایەتى و ناوبانگەكەى وایكردووە ڕای جیاوازى لەسەر دروستبێت و هەركام و بیدەنەوە پاڵ خۆیان،[29]هەندێك پێیان وایە عەرەبە چونكە نووسین و قسەكردن و شارەزایی لە عەرەبیدا بووە،[30] بەڵام ڕاى زیاتر لەسەر ئەوەیە كە ئیبن تەیمیە كوردە، چونكە شارى حەڕان شارێكى كوردیە و ئەو بنەماڵەش هەر لەوێ ژیاون و دواتر كۆچیانكردووە بۆ دیمەشق بۆ ناو عەرەبەكان.[31]
ئەبولحەسەنى نەدەوى شارى حەڕان دەداتەوە پاڵ ناوچەى جەزیرە لە نێوان دیجلە و فورات و تێكەڵ بە شارە كوردیەكانى وەك دیاربەكر، ئەمەش ئاماژەیە بە كوردبوونى ئیبن تەیمیە.[32]
موحەممەد ئەبووزەهرەش پێی وایە ئیبن تەیمیە كوردە، بۆ ئەمەش چەند بەڵگەیەك دێنێتەوە:
چونكە ئیبن تەیمیە تەنها دراوەتەوە پاڵ شارى حەڕان و بنەماڵەكەى لەوێ بون، نەدراوەتەوە پاڵ هیچ هۆزێكى عەرەبی، ئەمەش ئاماژەیە بەوەى كە عەرەب نەبووە.
چونكە كورد گەلێكى بە ورەو توندو لێهاتوون و بە هێزى لە ڕەوشتیاندا هەیەو ئەم سیفەتانەش بە ڕوونى لە كەسایەتى ئیبن تەیمیەدا بەدیدەكرێن.
كوردەكان لە سەدەكانى شەشەم و حەوتەمى كۆچیدا ڕۆڵێكى گەورەیان هەبووە لە خزمەتكردنى جیهانى ئیسلامیدا و دژی شیعەى دەوڵەتى فاطيمى و دواتر هەڵمەتى خاچپەرستان وەستاونەتەوەو موسڵمانانیان ڕزگار كردون.[33]
هەروەها لە (الموسوعة الميسرة) ى (الندوة العالمية للشباب الإسلامى) دا كە مەوسووعەیەكى ناسراوە، كاتێ باسی كورد دەكات ئیبن تیمیە بە زاناى كوردى دادەنێت و دەڵێت:(دخل الإسلام إلى كردستان على يد عياض بن غنم رضي الله عنه واستمر الأكراد منذ ذلك التأريخ حماة الإسلام و حملته، فكان منهم صلاح الدين الأيوبي هاز الصليبيين، و منهم العلماء والمصلحون أمثال ابن تيمية و ابن حجر و ابن الصلاح و غيرهم كثير) واتە (ئیسلام لەسەردەستى عیاضى كوڕى غەنەم رەزاى خواى لێ بێت گەیشتە كوردستان و لەو كاتەوە بەردەوام كوردان پارێزەرو هەڵگرى ئیسلامن، لەنێویاندا صەلاحەدینی ئەیووبی رووخێنەرى خاچپەرستان هەبوو، كەسانى زاناو چاكسازیشیان هەبون وەك ئیبن تەیمیە و ئیبن حەجەر و ئیبن صەلاح و چەندینی تر).[34]
چوونى بۆ دیمەشق:
كاتێك شاڵاوى مەغۆلی مەترسى لاى زۆرێك لە موسڵمانان دروستكرد، بنەماڵەى ئیبن تەیمیە لەدەست توندوتیژى و دڕەندەیی ئەو شاڵاوە حەڕانیان بەجێهێشت و چوون بۆ دیمەشق،[35]تەمەنى ئیبن تەیمیە ئەوكات شەش ساڵ بوو.[36]
لە بەجێهێشتنى شارەكەشدا شەویان هەڵبژارد، لەبەرئەوەى ئاژەڵیان دەستنەكەوت، كتێبەكانیان لەسەر عەرەبانەیەك باركرد تا نەفەوتێن، ئەمەش بەڵگەى گرنگى و بەهادارى زانست بووە لاى ئەو خێزانە.[37]
لەو سەردەمەدا دیمەشق مەڵبەندێكى گەورەى زانست و زانایان بووەو كەسانى وەك نەوەوی و ئیبن دەقیق و موززى و زەمەلكانى وانەیان تێدا وتووەتەوە،[38] مەزهەبەكانیش خوێندنگەى خۆیان هەبووە، هەندێك جار خوێندنگەیەك بۆ یەك زانست یان یەك مەزهەب تایبەت دەكرا.[39]
لە كاتى كۆچەكەیاندا بۆ دڵنیابوون لە ڕزگاربوونیان، پەنایان بۆ لاى خوا بردووەو لێی پاڕاونەتەوە تا ڕزگاریان بێت، ئەمەش بەڵگەى بڕوابوونى زۆرى ئەو بنەماڵەیە بە خوا.[40]
شێخ شەهابەدینى باوكى ئیبن تەیمیە هەركە گەیشتە دیمەشق ناوبانگى دەركردو كەوتە وانەوتنەوەو ئامۆژگاریكردنى خەڵك لە مزگەوتى گەورەى دیمەشق، دواتر بووبە سەردەستەى( دار الحديث السكرية) لەوێش دادەنیشت، هەر لەوێ ئەحمەدى كوڕیشى پەروەردە كردو وانە جۆراوجۆرەكانى شەریعەتى فێركرد.[41]
شەهابەدین لە پێشكەشكردنى وانەكانیدا پێنووس و پەڕەى بەكارنەدەهێنا، چونكە تەواو بەسەر بابەتەكاندا زاڵبوو،[42] بەمجۆرە تواناو حەزە زانستیەكانى شەهابەدین پاڵنەربوون تا ئیبن تەیمیە لەو بارە سەختەدا هەنگاو بەرەو زانست بنێت و لە ماوەیەكى كەمدا ڕۆڵێكى گەورە ببینێت.[43]
ئیبن تەیمیە لە تەمەنى گەنجى و لە ساڵى ( 692ك/1292ز) دا لەگەڵ كاروانێكى حاجیان چوو بۆ حەج، لە ڕێگەدا بەهۆی ڕەشەبایەكى توندەوە هەندێك لە ئەندامانى كاروانەكە مردن، بەڵام ئیبن تەیمیە و زۆرێكى تریان دەربازبوون.[44]
جلوبەرگى ئیبن تەیمیە:
ئیبن تەیمیە جلوبەرگى كەشخەو دیارو تۆخى نەدەپۆشی تا لە خەڵك جیانەبێتەوە، بەڵكو وەك كەسانى سادە جلى ئاسایی دەپۆشی،[45] جۆری جلوبەرگیشی دەگۆڕى و هەرجارەو چى لەدەست بهاتایە ئەوەى دەپۆشی، لە هەڵبژاردنى پۆشاكیشدا دایك و براكانى بۆیان دیاری دەكرد و بۆیان دەهێنا.[46]
[1] - النويري: س.پ، مج15، ج33، ل209-210؛ الجزرى: تأريخ حوادث الزمان و أنبائه و وفيات الأكابر والأعيان من أبنائه، المكتبة العصرية، (بيروت/2006م)، ج2، ص306؛ ابن عبدالوهاب: العقود الدرية قى مناقب شيخ الأسلام ابن تيمية، ط1، دار الكتب العلمية، (بيروت/ 2005م)، ص57؛ صفي الدين البخاري: القول الجلي في ترجمة شيخ الأسلام تقي الدين ابن تيمية الحنبلي، ط1، دار الكتب العلمية، (بيروت/2005م)، ص321؛ الحنبلي: شذرات الذهب في أخبار من ذهب، ط1، دار الكتب العلمية، (بيروت/1998م)، ج6ص241؛ الشوكانى: البدر الطاع بمحاسن من بعد القرن السابع، ط1، دار ابن كثير، (بيروت/2006م)، ج1ص94.
[2]- النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل209؛ الجزرى: س.پ، ج2، ل306؛ ابن عبدالوهاب: س.پ، ل57؛ الكتبي: فوات الوفيات، ط1، دارالكتب العلمية، (بيروت/2000م)، ج1ص24؛ ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل137-138؛ ابن رجب: س.پ، ج2، ل321؛ صفي الدين البخاري: س.پ، ل306؛ الكرمي: الكواكب الدرية في مناقب شيخ الأسلام ابن تيمية، ط1، دارالكتب العلمية، (بيروت/2005م)، ص320؛ اليافعي: مراة الجنان وعبرة اليقظان، دار الكتاب الأسلامي، (القاهرة/1993م)، ج4ص277؛ الصفدى: س.پ، ج7ص11؛ ابن العماد: س.پ، ج6، ل133؛ الشوكاني: س.پ، ج1، ل94؛ ابن مفلح: المقصد الأرشد في ذكر أصحاب الأمام أحمد، ط1، مكتبة الرشد، (الرياض/1990م)، ج1،ص133.
[3] - الذهبى: تأريخ الأسلام ج49ص92؛ ابن عبدالوهاب: س.پ، ل58، الصفدى: س.پ، ج7، ل11؛ ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل138؛ ابن رجب: س.پ، ج2، ل321.
[4] - صائب عبدالحميد: ابن تيمية، مطبعة الغدير، بيروت، ص22-25.
[5] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل 57؛ ابن رجب: س.پ، ج2، ل253؛ ابن تغري بردي: النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة وزارة الثقافة والأرشاد القومي، مصر، ج6ص34.
[6] - ابن تغري بردى: س.پ، ج7، ل359.
[7] - ابن رجب: س.پ، ج2، ل253؛ ابن العماد: س.پ، ج6، ل34-35؛ ابن مفلح: س.پ، ج2، ل166.
[8] - ابن رجب: س.پ، ج2، ل253.
[9] - ابن العماد: س.پ، ج6، ل34؛ اليافعي: س.پ، ج4، ل197.
[10]- ابن تغري بردى: س.پ، ج7، ل360.
[11]- ابن عبدالوهاب: س.پ، ل57؛ ابن رجب: س.پ، ج2، ل201؛ ابن العماد: س.پ، ج5، ل387.
[12] - ابن العماد: س.پ، ج5، ل387.
[13] - ابن كثير: س.پ، ج13، ل193.
[14] - ابن الوردي: تأريخ ابن الوردي، ط1، دار الكتب العلمية، (بيروت/1996م)، ج2ص256.
[16] - ابن العماد: س.پ، ج6، ل194.
[18] - ابن الجزرى: س.پ، ج2، ل273.
[19] - ابن العماد: س.پ، ج6، ل332.
[20] الذهبى: تاريخ الأسلام، ج49، ل232.
[21] - الجزرى: س.پ، ج2ص214؛ الذهبي: معجم المحدثين، ط1، دار الكتب العلمية، (بيروت/1993م)، ج1ص121-122؛ ابن مفلح: س.پ، ج2، ل42.
[22]- ابن الجزرى: س.پ، ج2، ل216.
[23]- ابن مفلح: س.پ، ج2، ل42؛ ابن الجزرى: س.پ، ج2، ل214.
3- القنوجي:الحطة فى ذكر الصحاح الستة، ط1، دار الكتب التعليمية، (بيروت/1985م)، ص151
[25] - الصفدى: س.پ، ج7ص11؛ محمد يوسف: س.پ، ل71؛ الندوى: س.پ، ج2، ل448.
[26]- الندوى: س.پ، ج2، ل448.
[27] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل58؛ الكرمي: س.پ، ل321؛ الأربلي: تاريخ اربل، وزارة الثقافة والإعلام، (العراق/1980م)، ص97.
[28] - الغصن، عبدالله بن صالح: دعاوى المناوئين لإبن تيمية، ط1، دار ابن الجوزي، (الرياض:1424هـ).ص22؛ الحسامي: س.پ، ل4.
[30]- شلش، عدنان بن محمد بن عبدالله: شيخ الإسلام ابن تيمية محدثا، ط1، دارالنفائس، (عمان:2005م)، ص39.
[31] - أبو زهرة: س.پ، ل18.
[32]- الندوي: س.پ، ج2، ل447.
[33]- أبوزهرة: س.پ، ل 18-19.
131 الموسوعة الميسرةفي الأديان والمذاهب و الأحزاب المعاصرة، إشراف و مراجعة: د.مانع بن حماد الجهني، ط5، دارالندوة العالمية ، ج ا ص 226
[35]- ابن عبدالوهاب: س.پ، ل 58؛ الكرمي: س.پ، ل 321؛ ابن العماد: س.پ، ج6، ل241؛ أبو زهرة: س.پ، ل 17-18.
[37]- ابن عبدالوهاب: س.پ، ل58؛ الكرمي: س.پ، ل321.
[39]- القطان: س.پ، ل34؛ موسى: س.پ، ل62
[40]- ابن عبدالوهاب: س.پ، ل58؛ الكرمي: س.پ، ل321؛ الحسامى: س.پ، ل7.
[41]- ابن العماد: س.پ، ج6، ل34؛ الندوى: س.پ، ج2، ل451.
[42] - ابوزهرة: س.پ، ل19.
[44] - الندوى: س.پ، ج2، ل457.
[45] - البزار: الأعلام العلية في مناقب ابن تيمية، ط1، دارالكتب العلمية، (بيروت/2005م)، ص604.
[46] - الكرمي: س.پ، ل341.