نووسینی: نهاد جلال حبیب الله
تەوەرەى یەكەم: (مردنى ئیبن تەیمیە)
ئیبن تەیمیە لە دوایەمین جارى گرتنی لە دووشەممە 16ى شەعبانى ساڵى (726ك/1344ز) دا گیرا[1] و لە بەندیخانە مایەوەو ئازاد نەكرا تا ئەوەى لە ساڵی (728ك/1346ز) لە بەندیخانەدا كۆچى دوایی كرد.[2]
لە ساڵی (727ك/1345ز) شەرەفەدینى براى لە بەندیخانەدا مرد، ئەحمەدى براى نوێژى لەسەر كرد و مەراسیمێكى گەورەى بۆ گێردرا.[3]
ئیبن تەیمیە چەند ڕۆژێك پێش مردنى تووشی نەخۆشی بوو،[4] نەخۆشیەكەى بیست ڕۆژى خایاند، حەڤدە ڕۆژى تاى لەگەڵدابوو،[5] بەڵام بۆچوونى تر هەیە دەڵێت حەڤدە ڕۆژى خایاندووە،[6] ئیبن عەبدولهادیش پێى وایە زیاتر لە بیست و سێ ڕۆژ بووە.[7]
ئەم هەواڵە گەشتە لاى شەمسەدینى وەزیر لە دیمەشق، بۆیە داواى لە ئیبن تەیمیە كرد رێی بدات بیبینێت، ئەویش مۆڵەتى پێدا، وەزیر چوو بۆ لاى و پۆزشى بۆ دەهێنایەوەو داواى لێدەكرد لێی ببورێت، ئەویش وەڵامی دایەوە كە گەردنى هەموو نەیارەكانى ئازاد كردووە.[8]
لەكاتى نەخۆشیەكەیدا وتى:"من گەردنى سوڵتان ناسرم ئازادكردووە لەوەى كە بەندی كردوم، چونكە ئەو لەبەر ئارەزووى خۆى ئەمەى نەكردووە، بەڵـكو وایانگەیاندوەتە لاى... گەردنى هەموو كەسێكم ئازادكردووە كە شتێك لە نێوانماندا بێت تەنها دوژمنانى خواو پێغەمبەرەكەى نەبێت".[9]
لە شەوى دووشەممە لە 20ى ذیلقەعدەى ساڵی(728ك/1346ز) دا ئیبن تەیمیە لە دەمى بەرى بەیانەوە لە قەڵاى دیمەشق لەو هۆڵەى تیایدا بەندكرابوو كۆچى دوایی كردو خەڵكێكى زۆر چوونە ناو قەڵاكەو مۆڵەتیان پێدرا بچنە لاى و پیاوان و ئافرەتان بە كۆمەڵ دەچوون و تەرمەكەیان دەبینى و پیاوان ماچیان دەكردو ئافرەتانیش تەنها سەیریان دەكرد.[10]
پاشان تەرمەكەى شۆردراو برایە دەرەوە، خەڵكى لە نێوان مزگەوت و قەڵادا ڕیزیان بەستبوو، كاتێك ڕۆژ بوویەوە تەرمەكە برایە مزگەوت وسەربازانیش لە دەورى تەرمەكەیدا بوون و لەتاو قەرەباڵغى و فشارى خەڵك تەرمەكەیان دەپاراست،[11] پاشان دەستكرا بە نوێژكردن لەسەرى، یەكەمجار موحەممەدى كوڕی تەمام كە زانایەكى گەورەو ناودار بوو نوێژى لەسەر كرد، هێندە خەڵك هاتبوو تا نوێژى لەسەر بكات هەتا بازاڕی دیمەشق داخرا، تەنها بازاڕێك كە مابوو دووكانى مەسیحى و جوولەكەكان بوو چونكە جولەكەكان لە چەژنى (المظلة) یاندا بوون،[12] سەركردەو زاناو كەسایەتییەكان و سەربازو پیاو و منداڵ هاتن بۆ ئەوێ،[13] لەناو كەسایەتیە دیارەكاندا سێ كەس نەهاتن، ئەوانیش ناسرابوون بە دژایەتى و ڕق و كینەیان بۆ ئیبن تەیمیە، كە بریتی بوون لە:"ئیبن جوملەو صەدرو قەفجارى"، ئەمانە لەترسی ڕقى خەڵكى خۆیان شاردەوە، چونكە پێیان وابوو ئەگەر بچنە دەرەوە خەڵكى بەردبارانیان دەكەن و دەیانكوژن.[14]
پاش شۆردنى كفنى لێپێچرا، خەڵكى هەڵپەیان بوو تا ئەو ئاوەى ئیبن تەیمیەى پێ شۆراوە بیدەن لە خۆیان چونكە بە پیرۆز سەیریان دەكرد، هەر چەندە ئیبن تەیمیە خۆى دژ بەو كارانە بوو و لە نووسینەكانیدا بە كارێكى ناشەرعى لە قەڵەمداوە.[15]
ئیبن كەثيرى موفەسیرى قورئان و مێژوونووسی بەناوبانگ و خوێندكارى ئیبن تەیمیە، چوویە سەر تەرمەكەى و پێش ئەوەى بیشۆن ماچی كرد،[16] پاشان چەند كەسێك ئەو خەتمەیان تەواو كرد كە ئیبن تەیمیە دەستیپێكردبوو و تەواوى نەكردبوو، ئەو خەتمى قورئانە بە خەتمى هەشتا و یەكەمى كۆتا بەندبوونى دادەنرێت،[17] لەو خەتمەیدا گەشتبوویە سوورەتى (الرحمان).[18]
لەو كەسانەى تەرمەكەیان شت، زانا موززى و تاجەدین مەحموودى فارقی و شەمسەدینى كوڕی وەزیر بوون،[19] تەرمى ئەحمەدى كوڕی عەبدولحەلیم هێنرایە دەرەوە و هەموان بەرەوڕووی چوون و قەرەباڵغى ئەو شوێنەى گرتەوە، پاشان تەرمەكەى لە مزگەوتى ئومەوى دانراو مزگەوت پڕبوو لە خەڵك و زۆرێكیش لە دەرەوە مانەوە، لە دواى نوێژى نیوەڕۆ كۆمەڵ كۆمەڵ نوێژیان لەسەركرد،[20] دواتر زەینەدینى برایشى نوێژى لەسەر كرد، ئینجا تەرمەكەى بەرەو گۆڕستان برا و گریان و شینگێڕان خەڵكەكەى گرتەوە.[21]
مزگەوتەكە چوار دەرگاى سەرەكى هەبوو: "الفرج" كە لەمەوە تەرمەكەیان بەرەو گۆڕستان برد، "باب الفرادیس" و "باب النصر" و "باب الجابیە" ش خەڵكەكە لێوەى دەچوونە دەرەوە.[22]
ئیبن تەیمیە لەنێوان نوێژى نیوەڕۆ و عەسردا گەیەنرایە گۆڕستانى (الصوفية) و لەپاڵ گۆڕی شەرەفەدینى برایدا گۆڕێكیان بۆ هەڵكەند، زەینەدین خۆی پێشتر سەیرى ناو گۆڕەكەى كرد، پاشان تەرمەكەى خرایە ناو گۆڕەكەى و داپۆشرا.[23]
سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە زیاتر لە "پێنج سەد هەزار" كەس نوێژیان لەسەر كردووە،[24] یەكەم جار لە قەڵاكە نوێژی لەسەر كرا موحەممەدى كوڕی تەمامى حەنبەلى پێشنوێژى بۆ خەڵكەكە كرد،[25] پاشان لە مزگەوتى ئومەوى نوێژى لەسەر كرا و عەلائەدینى كوڕی خەرات بەرنوێژى بۆ خەڵكەكە كرد،[26] بۆ جارى سێهەم لە "سوق الخیل" نوێژى لەسەر كراو زەینەدینى برای بەرنوێژى كرد،[27] بۆ جارى چوارەم دواى ئەسپەردەكردنى خەڵكى گوندو ناوچەكان دەهاتن نوێژیان لەسەر دەكرد، بەڵكو لەوپەڕی وڵاتانى ئیسلامیەوە لە ڕۆژى هەینیدا بانگەواز كرا تا نوێژى ئامادەنەبوونى لەسەر بكەن،[28] لە ئەسپەردە كردنى تەرمەكەشیدا زیاتر لە پانزە هەزار ئافرەت بەشدار بوون.[29]
كۆمەڵێكى زۆر لەسەركردەو كەسەكان لەسەر گۆڕی ئیبن تەیمیە مانەوەو لەوێ خواردنیان بۆ ئامادەكرا و قورئانێكى زۆر لەسەر گۆڕەكەى خوێندرا.[30]
زەینەدینى براى تا چەند ڕۆژێك بەیانى تا ئێوارە دەچوویە سەرگۆڕەكەى و دواتر دەچوویەوە بۆ بەندیخانەكەى لە قەڵاى دیمەشق تا جێگیرى سوڵتان گەڕایەوە و ئازادى كرد.[31]
تەوەرەى دووەم:
(وتەى ناوداران لەسەر ئیبن تەیمیە)
لەدواى مردنى ئیبن تەیمیە چەندین كەسایەتى هەستیان بە گەورەیى ڕۆڵى ئەو كەسە كردووە و لەو بارەشەوە قسەیان لەسەر كردووە، لەوانە:
ئیبنوعەبدولهادى لە كتێبی (العقود الدرية) دا دەڵێت:" گەورە و مامۆستامان ئیبن تەیمیەى حەڕرانى شەیخولئیسلام خاوەنى چەندین نووسینە كە نموونەى لەوجۆرە پێش ئەو نەبووە، لەناو زانایاندا گەورە بوو، هەرجۆرە زانستێكى وەرگرت و شمشێرێكى توند بوو لە ڕووى لادەراندا، پێشەوایەكى حەقبێژ و سەرخەرى ئیسلام و دەریایەك بوو كە كەمى نەدەكرد"، كاریگەربوونیشى بە ئیبن تەیمیە وایلێكردووە كتێبێك لەسەر ژیانى بنووسێت و ناوى ناوە (العقود الدرية من مناقب شيخ الاسلام ابن تيمية).[32]
صەفیەدینى بوخارى وا سەیرى دەكات كە:"ئیبن تەیمیە لە منداڵیەوە قورئانی لەبەركردووەو تەفسیری وەرگرتووەو چەندین نووسینی هەیەو یەكێك لە زانا گەورەكانى سەردەمى خۆی بووە، لە زیرەكی و شارەزایى مەزهەبیدا نموونەى نەبوو"، لەوبارەشەوە كتێبێكى لەسەر ژیانى نووسیوەو ناوى ناوە (القول الجلی فی ترجمە الشیخ تقى الدین ابن تیمیە الحنبلی).[33]
مەرعى كوڕی یوسفى حەنبەلى لەبارەیەوە دەڵێت:"ئیبن تەیمیە زاناى پێشەواى خواناس شەیخى ئیسلام و كۆتا موجتەهیدى ئیسلامەو چەندین نووسینى هەیەو نموونەى وەك ئەو نەبووە، هەر لەمنداڵیەوە سەرقاڵی زانست بووەو قورئان و فەرموودەكانى پێغەمبەرى لەبەر كردووە"، لەو بارەشەوە نووسینێكى هەیە بە ناوى (الكواكب الدرية في مناقب شيخ الاسلام ابن تيمية).[34]
ئیبن دەقیقیش لە سەر ئەم كەسایەیتیە قسەى هەیە و دیدى خۆی وا نیشان دەدات:" كاتێك ئیبن تەیمیەم بینى پیاوێكم دى كە هەموو زانستەكان لەبەرچاوانى بوو، چی بویستایە وەریدەگرت و لاى دەدا، منیش پێموت: بڕوا ناكەم خوا كەسى وەك تۆ دروست بكات".[35]
ئیبراهیمى ریقی دەڵێت:" ئەگەر تەمەنى ئیبن تەیمیە زۆر بوایە دنیاى پڕ زانست دەكرد، ئەو لەسەر حەقەو هەر دەبێت خەڵكى دژایەتى بكەن، چونكە میراتگرى زانستى پێغەمبەرانە".[36]
ئەبوو حەییانى حەریریش سەرسامى خۆى لەڕووى ئیبن تەیمیەدا نیشان دەدات و ڕایدەگەیەنێت كە:"دووچاوى من كەسی وەك ئیبن تەیمیەیان نەدیوە".[37]
ئیبنولوەردیش بەمجۆرە قسەى لەسەر دەكات:" چوومە كۆڕی ئیبن تەیمیەوە، دەبینم زانایانى سەردەمەكەى گەردوونێكن و ئەویش ناوچەقەكەیەتى یان جەستەیەك و ئەویش دڵەكەیەتى و بە هێندەى زیادەى تیشكى خۆر لە مانگ لێیان زیاترە".[38]
عەلەمەدینى بەرزالى دەڵێت:"ئیبن تەیمیە پێشەوایەكە لەهەر بوارێكدا كەس بە تۆزى شوێن پێی ناگاتەوە، ئەو گەشتووەتە پلەى ئیجتهاد و مەرجەكانى ئیجتهادى تیادا كۆبوەتەوە".[39]
عیماددەدینى واسطى دەڵێت:"نموونەى خەلیفەكانى ڕاشیدین و پێشەوا ڕێنیشاندراوەكانە كە خەڵكى شوێنپێیان هەڵدەگرن، سوێند بەخوا، پاشان سوێند بەخوا، لە ژێر ئاسمانەوە نموونەى ئەو لە زانست و زیرەكى و شوێنكەوتەیی و ڕێزو نەرمونیانى و هەستان بە مافى خوا نەبینراوەو لە هەموویان زیاتر شوێنكەوتەى پێغەمبەرە".[40]
ئیبن مەخلوفى نەیارى لەبارەیەوە دەڵێت:" كەسی وەك ئیبن تەیمیەمان نەدیوە، لە دژى هەوڵماندەداو نەمانتوانى لەناوى ببەین، بەڵام ئەو كە دەسەڵاتى بەسەرماندا هەبوو لێبوردە بوو".[41]
شەوكانىش تێڕوانینى خۆى بەمجۆرە نیشان دەدات:" دواى ئیبن حەزم كەسی وەك ئەو بەدی ناكەم، وانازانم بێ هەڵەو پەڵە بێت، بەڵكو لەچەند شتێكدا ڕام لێی جیاوازە، زۆرێك هەن دان بەوەدا دەنێن دەریایەكى بێ كەنار و گەوەرێكى بێوێنەیە، خەڵكى لە بارەیەوە دوو بەشن، هەندێك تاوانبارى دەكەن و هەندێكیش زیادەڕۆیی دەكەن، كەسێكى وەك ئیبن مەخلوف دادگایی كردووە كە بە قایشى نەعلى ئیبن تەیمیە دانانرێت".[42]
خەیرەدینی ئالووسیش لە بارەیەوە دەڵێت:" دڵی خواناسان لەسەر خۆشویستنى یەك بووەو كەسانێكى زۆرى ناموسڵمان لەسەر دەستى موسڵمان بوون و ئیسلامى بووژاندوەتەوە"، لەو بارەشەوە كتێبێكى نووسیوە بەناوى (جلاء العينين في محاكمة الاحمدين ابن تيمية – ابن الهيتمي). [43]
ئیبن كه ثيرى خوێندكاریشى قسەى خۆى دەكات:" لەهەر كۆڕێكدا بوایەو قسەى بكردایەو كەسێكی شارەزا لە بوارێكدا بیدواندایە، وایدەزانى ئەویش تایبەنمەندى ئەو بوارەیە، كاتێك مرد چوومە سەر تەرمى و پەردەى سەر ڕوویم لابردو تێر سەیرم كردو ماچم كرد".[44]
ئیبن قەیمى جەوزى خوێندكارى ئیبن تەیمیە بووە هەوڵیداوە زیاتر مەنهەجى ئیبن تەیمە بنووسێتەوە و جیا لە هەموان وەك عارفێك نیشانى بدات، لە زۆربەى نووسینەكانیدا باسی دەكات،[45] پوختەى بڕواى ئەو بەرامبەر بە ئیبن تەیمیە ئەوەیە:" خواى گەورە شەیخولئیسلام ئیبن تەیمیەى بۆ ئایینەكەى خۆی هێنا تا سەری بخات".[46]
سیوطى دەڵێت:"ئیبن تەیمیە پێشەواى موجتەهیدى موفەسیرەو نموونەى وا لە سەردەمیدا كەمبووەو لە گەورە شارەزایانى زانستەكان بووەو سێ سەد بەرگى نووسیوە".[47]
موحەممەد كورد عەلى دەڵێت:"ئەگەر بڵێبین لە نووسینى وەڵامدانەوەى لادەرانى ئەهلی سوننەدا هیچ نوسینێك وەك ئەوانەى ئیبن تەیمیە نین، ئەوا هەموو ویژدانێكى ڕوو لە قیبلە بڕوامان پێ دەكات و بە ڕاستمان دەزانێت".[48]
موستەفا طهباطهباییى زاناى شیعە بەمجۆرە لەسەر ئیبن تەیمیە لێدوانى داوە:" ئیبن تەیمیە هێمایەكى زانستە جیاجیا ئیسلامیەكانى وەك مێژوو و ئەدەب و ریجال و فیقه و فەرموودە و مەزهەب و ئاییەنەكان و كەلام و ژیربێژى و تەفسیر و بوارەكانى ترە، ئەو ڕەخنانەى كە ستیوارت مل لەسەر مەنتیقى ئەرستۆ هێناویەتى، لە نووسینى ڕەخنەیى پێنج سەدە پێشترى ئیبن تەیمیە لە مەنتیقى ئەرستۆدا بەدەستدەكەون".[49]
موحەممەد ڕەشاد سالم كە لەژێر كاریگەرى هزرى ئیبن تەیمیەدایە دەڵێت:"ئیبن تەیمیە لەسەر بنەمایەكى كتێبی زانستى بەرفراوانى قورئان و سوننەت ڕۆشنبیری خۆى دامەزراندو توانى لایەنەكانى كەموكورتى و لادانى ڕۆشنبیری دژ بە ئیسلام ئاشكرا بكات".[50]
ئەبولحەسەنى نەدەویش پێى وایە:" ڕەوشێكى نالەبارى وەك ئەو كات پێویستى بە چاكسازێكى وەك ئیبن تەیمیە هەبوو"، لەو بارەشیەوە نووسینێكى هەیە كە بەشی دووەمى كتێبی (رجال الفكر والدعوة فی الاسلام) ى بە ئیبن تەیمیەو ڕۆڵی هزرى خوێدكارەكانى ئیبن تەیمیە تایبەتكردووە.[51]
موحەممەد ئەبووزەهرەش ڕاى خۆى دەخاتەڕوو:" لێكۆڵینەوە لە ژیانى ئیبن تەیمیە وەك تیشكێكى ناو تاریكاییە، ئەو پێنووس و شمشێری پێكەوە هەڵگرت و شارەزای بوارە جیاجیاكانى شەریعەت بووە".[52]
[1] - النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل210.
[2] - صفي الدين البخاري: س.پ، ل40.
[3]- الجزرى: س.پ، ج2، ل214
[4] - الحسامى: س.پ، ل434.
[6] النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل210.
[7] ابن عبدالوهاب: س.پ، ل226.
[10] - النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل210؛ الجزرى: س.پ، ج2، ل306-307؛ ابن عبدالوهاب: س.پ، ل226؛ الكرمي: س.پ، ل384-385.
[11] - النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل210؛ ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل137.
[12] - الجزرى: س.پ، ج2، ل307.
[13] - الكرمي: س.پ، ل385.
[14] - البزار: س.پ، ل 565؛ ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل141؛ الحسامي: س.پ، ل 452.
[15] - الكرمي: س.پ، ل 385.
[16] -ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل140.
[17] - النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل210؛ الجزري: س.پ، ج2، ل307؛ ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل140؛ الكرمي: س.پ، ل384.
[18] - الجزرى: س.پ، ج2، ل307.
[19] - النويرى: س.پ، مج15،ج33، ل210.
[20]- الجزرى: س.پ، ل 307-308؛ ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل140-141؛ الكرمي: س.پ، ل385-386.
[21]- النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل210؛ الجزرى: س.پ، ج2، ص308؛ الكرمي: س.پ، ل 386.
[22]- الجزرى: س.پ، ج2، ل308؛ الحسامى: س.پ، ل 438.
[23]- الجزرى: س.پ، ج2، ل308.
[24]- الحسامى: س.پ، ل 440.
[25]- ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل137.
[26]- الجزرى: س.پ، ج2، ل308.
[27]= النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل210.
[28]- الحسامى: س.پ، ل 442.
[29]- ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل138.
[30]- الجزرى: س.پ، ج2، ل308.
[31]= النويرى: س.پ، مج15، ج33، ل210.
[35] - بە وەرگرتن لە: ابن الوردى: س.پ، ج2، ل278.
[36] - بە وەرگرتن لە: الكرمي: س.پ، ل323.
[40]- الكرمي: س.پ، ل 326.
[41]- العبادى: س.پ، ل 388.
[42]- الشوكاني: س.پ، ج1، ل94-95-97.
[43]- ط1، المكتبة العصرية، (بيروت:2006م)، ل25.
[44]- ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل139-140.
[45]- الندوى: س.پ، ج2، ل536-537.
[46]- الصواعق المرسلة، ط3، دار العاصمة، (الرياض/1998م)، ج3، ص1079.
[47]- طبقات الحفاظ، ل520-521.
[48]- بە وەرگرتن لە: القطان: س.پ، ل165.
[49]- بە وەرگرتن لە: الدوسرى: س.پ، ل249.
[51]- الندوي: س.پ، ج2، ل434.