سەعد لە غەزاى ئوحوددا
هەروەها سەعد یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى ئوحود، كاتێك خەڵكی لە دەورى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تەكینەوە سەعد یەكێك بوو لەوانەى لە دەورى مایەوە.[1]
ئەنەسی كوڕی نەضر كە نەیتوانى بوو لە جەنگى بەدردا بەشدار بێت، دواى جەنگى بەدر چوویە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) لە یەكەم جەنگدا كە دژ بە بێباوەڕان ئەنجامت دا من ئامادە نەبووم، سوێند بەخوا ئەگەر ئەمجار خوا دەرفەتم دەدات جەنگى بێباوەڕان ببینم و بەشدار بم تیایدا خواى گەورە دەبینێت چی دەكەم، ئەوەبوو جەنگى ئوحود هات و تیایدا ئەنەسی كوڕی نەضریش بەشداری كرد، كاتێ موسڵمانان شكان و بلآوەیان تێكەوت ئەنەس وتى خوایە من لەبەردەمتدا پۆزش دێنمەوە لەوەى كە ئەوانە كردیان-واتە موسڵمانەكان- وە لەبەردەم تۆدا دوورەپەرێز دەبم و تەبەرا دەكەم لەوەى ئەوانە بۆی هاتون و دەیكەن-واتە بێباوەڕان-، دواتر لێنەوى، سەعدى كوڕی موعاذی بینی وتى ئەی سەعد ئەوە بەهەشتە سوێند بەخوا بۆنى دەكەم لە خواروو ئوحودەوە، سەعد دەڵێت ئەوەى ئەنەس كردى من نەمتوانى بیكەم، ئەوەبوو ئەنەس لەو جەنگەدا شەهید بوو.[2]
سەعد خوشكێكی هەبوو كە هاوسەری عەمرى كوڕی ئوقەیش بوو، جا كە جەنگى ئوحود روویدا، عەمر هات و وتى ئامۆزاكانم كوان؟ وتیان لە ئوحودن، وتی فلآنە كەس كوا؟ وتیان لە ئوحودە، وتى ئەی فلآنى تر؟ وتیان لە ئوحودە، ئەویش جلە سەربازیەكانى پۆشی و سوارى ئەسپەكەى بوو و چوو بەرەو ئەوێ، لەوێ دژ بە قوڕەیشیەكان جەنگا تا بریندار بوو، بە بریندارى هێنرایەوە، ماڵەوە، سەعد چوو بۆ ماڵی خوشكەكەى و وتى خوشكەكەم پرسیار لە مێردەكەت بكە بزانە لەبەر هەستی هۆزەكەى بوو یان بۆ بەرگری لەوان بوو یان لەبەر خوا بوو هات بۆ ئەو جەنگە؟ خوشكەكەی پرسیارى لێكرد، عەمر وتى بەڵكو لەبەر خوا و پێغەمبەرەكەى (صلى الله عليه وسلم) بوو.[3]
جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە سەعد هەواڵی ثابتى كوڕی قەیسی پرسی و فەرمووى (ئەى ئەبووعەمر حاڵى ثابت چۆنە؟ ناساغە؟)، سەعد وتى من نەمدیوە ناساغ بێت، سەعد چوو بۆ لاى،[4] سەیری كرد ثابت بە بێتاقەتى و كزۆڵی لە ماڵەوە دانیشتووە، وتى ئەوە چیتە بۆ وایت؟ ثابت وتى من لە خزمەت پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) دەنگم بەرز دەكردەوە بەسەر دەنگى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم)، هەركەسیش وابكات كارە چاكەكانى پووچەڵ دەبنەوەو شوێنی دۆزەخە،[5] سەعد گەڕایەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەسەرهاتەكەى بۆ گێڕایەوە، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (بەڵكو ئەو لە دەستەى بەهەشتیەكانە).[6]
سەعد لە غەزاى خەندەقدا
هەروەها سەعد یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى خەندەق،[7] كاتێك حاڵی موسڵمانان سەخت بوو و هەندێ ویستیان ناپاكى بنوێنن، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەواڵی نارد تا سێ یەكى بەرهەمى مەدینە بدات بە غەطهفانیەكان بەرامبەر بەوەی ناپاكى نەنوێنن و نەچنە پاڵ قوڕەیش، پێش ئەوەى رێككەوتنەكە تەواو بێت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناردى بە شوێن سەعدى كوڕی عوبادەو سەعدى كوڕی موعاذدا تا رایان وەربگرێت، مەسەلەكەى باسكرد بۆیان و راى ئەوانى داواكرد، ئەوانیش وتیان ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئایا ئەوە فەرمانێكە خۆت داتناوە تا ئێمەش بەجێی بگەیەنین یان شتێكە خوا فەرمانى پێكردویت و هەر دەبێت ئەوە بێت؟ یان لەبەر ئێمە دەیكەیت؟ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى كە پلانى خۆیەتى نەك فەرمانى خوا و كە بینویەتى هەموو عەرەب لە دژیان یەكیان گرتووە، ئەمەى كردووە تا شكۆی دوژمن بشكێنێت، سەعدى كوڕی موعاذ وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئێمە پێشتر لەگەڵ ئەوانەدا پەیوەندیمان هەبوو، ئێمە بتپەرست بووین و خوامان نەدەناسی و نەدەپەرست، لە بەرهەمى ئێمەیان نەدەخوارد مەگەر بە میوانى بهاتنایەو لێیان بخواردایە یان بە كڕین بیانكڕیبا، جا ئێستا كە خوا بە ئیسلام رێزدارى كردوین و رێنوێنی كردوین بۆ ئیسلام و بە تۆ عیززەتمەندى كردوین، هیچ پێویستمان بەوە نیە، بەخوا تەنها شمشێریان پێدەدەین تا خوا حوكمى نێوان ئێمەو ئەوان دەكات، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى دەی ئەوە تۆ و ئەوە، سەعدى كوڕی موعاذ لاپەڕە نووسراوەكەى گرتە دەست و سڕیەوە.[8]
دواى غەزاكە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەوی هاودەم بە سەعدى كوڕی عوبادە نارد تا هەواڵی جوولەكەكانى بەنى قورەيظهى بۆ وەربگرن، ئەوانیش هەواڵیان هێنایەوە كە ناپاكییان نواندووە.[9]
لەو غەزایەدا لەكاتى هێرش بۆ سەر جوولەكەكان تیرێكی بەركەوت و پاش ماوەیەك بەو هۆیەوە مرد.[10]
عائیشەی دایكی باوەڕداران لەگەڵ دایكی سەعددا پێكەوە بوون، سەعد درعێكی پۆشیبوو كە هەموو باڵی دەركەوتبوو، دەچوو بەرەو جەنگەكە، دایكیشی دەیوت رۆڵە گیان خێرا كە دوا كەوتیت، ئەوەبوو كابرایەك بە ناوى ئیبنولعرقە تیرێكی بۆ هاویشت و وتى بیگرە من ئیبنولعرقەم، سەعد وتى خوا لە دۆزەخدا عارەقەی نێو چاوانت بێنێ ئەگەر من لەم جەنگەى قوڕەیش رزگارم بێت دەبێت بنەومە ئێوە، خوایە ئاواتمە دژ بە دەستەیەك بجەنگم كە ئازارى پێغەمبەرەكەى تۆیان داوەو بە درۆیان خستووەتەوە، خوایە ئەگەر جەنگ كەوتە نێوانمانەوە شەهیدیم پێ ببەخشەو مەشممرێنە تا تاسەم بۆ بەنى قورەيضهش دەشكێت.[11]
ئەو تیرەی بەر سەعد كەوت بەر دەمارێكی باڵی كەوت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خۆی بە سەرەتیرێك دەمارەكەى بۆ داخكرد، بەڵام هەمدى خوێنی لێ چوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) جارێكی تر داخكردنى دەمارى بۆ بەكارهێنا،[12] سەعد وتى خوایە گیانم دەرمەكە تا دەروونم بە بەنو قورەيضهش ئارام دەگرێت، ئەوەبوو خوێنەكەى وەستا تا ئەوەى جوولەكەكان رازى بوون بە بڕیارى سەعد و ئەویش بڕیارى خۆی دا لەسەریان، دواى ئەوە جارێكی دى دەمارى خوێنی تووشی خوێن بەربوون بوو تا بەو هۆیەوە مرد.[13]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هات بۆ لاى سەعد، باوەشی پێدا كرد و خوێن بەسەر پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) دەچۆڕا، كە ئەبووبەكر هات و ئەوەی بینی وتى وەى پشتی شكاوم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى وس ئەی ئەبووبەكر، ئینجا عومەر هات كە ئەو حاڵەى بینی وتى إنا لله و إنا إلیە راجعون.[14]
كە جەنگەكە تەواو بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە موسڵمانانى راگەیاند خوا فەمانى كردووە هێرش بكەنە سەر بەنی قورەيضه، گەمارۆی دان، ماوەیەكى زۆر مانەوە تا دواجار رازى بوون سەعدى كوڕی موعاذ حوكمیان لەسەر بدات، چونكە ئەوان پێشتر لەگەڵ سەعد و ئەوسیەكاندا هاوپەیمانییان هەبوو.[15]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناردى بە شوێن سەعددا، سوارى گوێدرێژێك كرا و هات، كاتێك لە مزگەوت نزیك بوویەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە پشتیوانانى فەرموو (لەبەر گەورەكەتان-یان لەبەر چاكترینتان- هەستن)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ئەوانە-جوولەكەكان- رازى بون بە حوكمى تۆ)، ئەویش وتى بڕیارو حوكمى من ئەوەیە جەنگاوەرەكانیان بكوژرێن و ژن و منداڵیشیان بە سەبی بگیرێن، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (بە حوكمى خوا حوكمت دا).[16]
كاتێك سەعد دەهات بەرەو لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كابرایەك لەگەڵی بوو باسی فەزڵ و چاكەى بەنى قورەيضهى بۆ دەكرد، دەیوت ئەوان تەنها تۆیان هەڵبژاردووە بەو هیوای رەحمێكت هەبێت بەرامبەریان، بەردەوام ئەو قسانەى بۆ دەكرد، سەعدیش هیچ قسەی لەگەڵ نەدەكرد و وەڵامى نەدەدایەوە تا نزیك بوونەوە، كابرا وتى ئەرێ وەڵامم نادەیتەوە؟ سەعد وتى ئێستا كاتى ئەوەیە لەبەر خوا گوێ بە سەركۆنەى سەركۆنەكاران نەدەم، كابرا بێهیوا بوو و جێیهێشت.[17]
پێش ئەوەى سەعد حوكم بدات پێیان وت ئەى ئەبووعەمر پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) تۆ راسپاردووە تا حوكم بدەیت لەسەریان، ئەویش وتى بەڵێنی خوا دەدەن كە بە حوكمەكەم رازى بن؟ وتیان بەڵێ، ئینجا وتى ئەمانەى ئەم لاش (ئەو لایەى كە پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) تێدا بوو) بەڵام لە شەرمی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رووی نەكردە لاكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى بەڵێ،[18] سەعد وتى حوكمى من ئەوەیە جەنگاوەرەكانیان بكوژرێن و ژن و منداڵیان بە سەبی بگیرێن.[19]
مەسەلەى رووداوى بەنوقورەیچه مشتومڕێكی زۆری لەسەرەو هەندێ بە ئەفسانەى دەزانن و هەندێكیش زێدەڕۆیی دەكەن لە وردەكاریەكانیدا، ئەو رووداوە حەقیقەتێكی مێژوویی هەیە، بەڵام نەك بەو جۆرەى لە سەرچاوەكانى مێژوودا باس كراوە، چونكە هەم لە كوشتارى كەسەكان و ژمارەى كوژراوەكانیشدا زێدەڕۆیی هەیە، ئەوەى دەقی صەحیحەو لە بوخاری و موسلیمدا هاتووە –وەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا- بڕیار دراوە تەنها جەنگاوەرەكانیان بكوژرێن، ئەمەش نابێت بە چاوى جموجووڵێكی رۆژانە تەماشا بكرێت، بەڵكو باسوخواسەكە تایبەتە بە مەیدانى جەنگ و ئاسایشی نیشتیمانیەوە.
لە رووداوى ئیفكدا كاتێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وردەكارى تەواوى كرد بۆ ئەو رووداوە، دواتر لەناو هاوەڵە پشتیوانەكانیدا بوو ویستى پۆزشی عەبدوڵاى كوڕی ئوبەى كوڕی سەلوول وەربگرێ، بە هاوەڵانى فەرموو (من يعذرني من رجل بلغني أذاه في أهلي، فوالله ما علمت على أهلي إلا خيرا، وقد ذكروا رجلا ما علمت عليه إلا خيرا، وما كان يدخل على أهلي إلا معي)، (كێ پۆزشم بۆ وەردەگرێ لە كەسێ كە بیستوومەتەوە بە خراپە باسی خێزانەكەمى كردووە، دەى سوێند بەخوا من هەر چاكەى خێزانەكەم دەزانم-واتە چاكەم لێ دیوە- ئەوانە باسی پیاوێكیان كردووە كە بەس خێرو چاكەى لەبارەوە دەزانم، بەتەنها لەگەڵ خۆیشمدا هاتووە بۆ لاى خێزانەكانم) سەعدى كوڕی موعاذ هەستاو وتى ئەى پێغەمبەرى خوا بەخوا من ئەوەت بۆ دەكەم، ئەگەر لە ئەوسیەكان بێت ئێمە دەدەین لە ملى، ئەگەریش لەناو برا خەزرەجیەكانماندا بێت فەرمانمان پێبكەیت فەرمانت بەجێدەگەیەنین، سەعدى كوڕی عوبادە كە گەورەى خەزرەجیەكان بوو و پیاوێكى چاك بوو دەمارگیری گرتى، هەستاو وتى سوێند بەخوا درۆ دەكەیت نایكوژیت و ئەوەشت پێ ناكرێت، ئوسەیدی كوڕی حوضهیریش هەستا و وتى بەخوا تۆ درۆ دەكەیت، ئێمە دەیكوژین، تۆ دووروویت و سەبارەت بە دووروان مشتومڕ دەكەیت، هەردوو دەستەى ئەوس و خەزرەج هەستان و خەریك بوو بكەونە وێزەى یەك، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەسەر مینبەر دابەزى و هێورى كردنەوە..).[20]
وەك لە سەرچاوەكاندا هاتووە رووداوى ئیفك لە غەزاى مورەیسیعد روویداوە[21] كە لە مانگى شەعبانى ساڵی پێنجەمى كۆچیدا بووە،[22] هەمان ئەو غەزایەى كە تیایدا سەعد بریندار بوو، واتە دەبێت ئەم رووداوە لە كاتى بریندارى سەعددا بووبێت و سەعد دواى ئەوە زۆر نەماوەتەوەو گیانى سپاردووە.
كاتێك سەعد وەفاتى كرد، دایكی دەستی كرد بە گریان و قیژە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرموو:(ئەرێ ئیتر بۆچی فرمێسكت ناوەستێنیت و خەفەتت لانابەیت، خۆ كوڕەكەت یەكەم كەسە خوا بۆی پێكەنى و عەرشی خوا بۆى لەریەوە).[23]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چوویە ناو گۆڕەكەى سەعد و ماوەیەك مایەوەو دواتر هاتە دەرەوە، وتیان ئەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆچی وا مایتەوە تیایدا؟ فەرمووى (سەعد لە گۆڕدا گوشرانێك گوشرا، منیش داوام لە خوا كرد ئەوەی لەسەر لابرد- یان لا ببات).[24]
پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) پاش مەرگى سەعدى كوڕی موعاذ فەرمووى (اهتز عرش الرحمان لموت سعد بن معاذ)،[25] (عەرشی پەروەردگار بۆ مەرگى سەعدى كوڕی موعاذ لەرزی).
سەعد داواى كردبوو لە خواى گەورە تاى لەگەڵ بێت بۆ ئەوەی پاداشتی بۆ بنووسرێت، ئەوەبوو تا مرد تاى لەگەڵ بوو.[26]
ئەنەسی كوڕی مالیك دەڵێت جارێك جبەیەكى چاك و ناوازە بە دیاری هێنرا بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، خەڵكی زۆر پێی سەرسام بوون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (والذي نفس محمد بيده، لمناديل سعد بن معاذ في الجنة أحسن من هذا)،[27] (سوێند بەوەى گیانى موحەممەدى بەدەستە دەستەسڕەكەى سەعدى كوڕی موعاذ لە بەهەشتدا زۆ لەوە باشترە).
[1] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 421.
[2] - صحيح البخاري، الرقم 2670، صحيح مسلم، الرقم 3614، صحيح ابن حبان، الرقم 4845، سن الترمذي، الرقم 3206، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 13391، مسند الطيالسي، الرقم 2143، الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص132، أسد الغابة، ج1، ص199.
الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص642.
[3] - دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 1100.
[4] - صحيح مسلم، الرقم 195.
[5] - صحيح البخاري، الرقم 3437، صحيح مسلم، الرقم 4567، مستخرج أبي عوانة، الرقم 154، صحيح ابن حبان، الرقم 7275، معجم ابن الأعرابي، الرقم 2347، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 1296.
[6] - صحيح مسلم، الرقم 195.
[7] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 421.
[8] - دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 1312.
[9] - البداية والنهاية لابن كثير، ج4، ص 103-104.
[10] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 281.
[11] - تأريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 292.
[12] - صحيح مسلم، الرقم 4184.
[13] - صحيح ابن حبان، الرقم 4857، سنن الترمذي، الرقم 159، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 14485، صححه شعيب الارناؤوط، صححه الالباني في صحيح و ضعيف سنن الترمذي، الرقم 1582، صحه الذهبي في تاريخ الإسلام ج2، ص 319.
[14] - فضائل الصحابة لأحمد بن حنبل، الرقم 1449.
[15] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 309.
[16] - صحيح البخاري، الرقم 3911، صحيح مسلم، الرقم 3401، صحيح ابن حبان، الرقم 7136، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 7949، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 16751، مسند احمد بن حنبل، الرقم 11454، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 1153، المعجم الكبي للطبراني، الرقم 5182.
[17] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 315.
[18] - تاريخ الإسلام، ج2، ص 314.
[19] - صحيح البخاري، الرقم 2899 و 3616، صحيح مسلم، الرقم 3401.
[20] - صحيح البخاري، الرقم 2539 و 3925 و 4480 و 6956، صحيح مسلم، الرقم 5080، صحيح ابن جبان، الرقم 7208، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 8656 و 10914، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 25051، مسند أبي يعلى الموصلى، الرقم 4800، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 19044.
[21] - الإسلام للذهبي، ج2، ص 269.
[22] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 258.
[23] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 4877، صححه الذهبي في التلخيص.
[24] - صحيح ابن حبان، الرقم 7144، المستدرك على الصحيحين، الرقم 4876، ضعفه شعيب الأرناؤوط، صححه الذهبي في التلخيص.
[25] - صحيح البخاري، الرقم 3615، صحيح مسلم، الرقم 4616، صحيح ابن حبان، الرقم 7141، سنن ابن ماجة، الرقم 156، سنن الترمذي، الرقم 3865، مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 31672، مسند احمد بن حنبل، الرقم 14115، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 1886، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 5196.
[26] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 421.
[27] - صحيح البخاري، الرقم 2494، صحيح مسلم، الرقم 4619، صحيح ابن حبان، الرقم 7148، سنن الترمذي، الرقم 1690، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 9294، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 5701، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 12894، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 3029، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 5206.