ناوى سەعدى كوڕی مالیكەو باوكى بە ئەبی وەقاص ناسراوە، سەعد كونیەكەى ئەبووئیسحاقە،[1] دایكی ناوى حەمنەى كچی سوفیانە.[2]
سەعد برایەكى هەبوو بە ناوى عومەیر كە هاوەڵی پێغەمبەرى خوا بوو (صلى الله عليه وسلم)، برا بچووكى سەعد بوو، چونكە عومەیر ویستی لە غەزاى بەدردا بەشدارى بكات بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەبەر كەمى تەمەنى عومەیری گەڕاندەوە.[3]
برایەكى تری هەبوو بە ناوى عوتبە كە هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو و پێش سەعد و لە سەردەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد.[4]
ئەم هاوەڵە لە كۆچەریەكانەو زۆر زوو موسڵمان بوو،[5] موسڵمانبوونەكەى لە تەمەنى حەڤدە ساڵیدا بوو.[6]
منداڵ و هاوسەرەكانى سەعد
سەعد كوڕێكی هەبوو بە ناوى موحەممەد كە فەرموودەى لە باوكیەوە گێڕاوەتەوە،[7] كوڕێكی تری ناوى عامیرە كە ئەویش فەرموودەى لە باوكیەوە گێڕاوەتەوە،[8] كوڕێكی تری ناوى موصعەبە كە ئەویش فەرموودەى لە باوكیەوە گێڕاەوەتەوە،[9] دایكی موصعەب ناوى خەولەى كچی عەمر بوو.[10]
كوڕێكی تری ناوى ئیسحاق بوو كە كونیەكەى بەناوى ئەم كوڕەیەوە بوو، كچێكیشی ناوى ئوممولحەكەم بوو، دایكی ئەم دوو منداڵەى كچی شەهاب بوو، كوڕێكی تری ناوى عومەر بوو كە دواتر بەدەستى موختارى ثهقەفی كوژرا، ئیسحاقی بچووكیشی هەبوو، هەریەك لە ئیسماعیل و ئومموعیمرانیشی هەبوو كە دایكیان ناوى ئومموعامیری كچی عەمر بوو، ئیبراهیم و مووسا و ئوممولحەكەمى بچووك و ئومموعەمر و هیندو ئومموزوبەیر و ئوممومووسایشی لە ژنێكی تری بوون بە ناوى زەبەد، عەبدوڵاى بچووك و عەبدوڕەحمان و حەمیدەشی هەبوو كە دایكیان ناوى ئومموهیلالی كچی رەبیع بوو، حەمنەشى هەبوو كە دایكی ناوى ئومموحەكیم بوو، عومەیرى بچووك و عومەر و عیمران و ئومموعەمر و ئومموئەییووب و ئومموئیسحاقیشی هەبوو كە دایكیان ناوى سەلاى كچی خەصفە بوو، كوڕێكی تریشی ناوى صالح بوو كە دایكی ناوى طيبهى كچى عامیر بوو، هەریەك لە رەملەو عوثمانیشی هەبوو كە دایكیان ناویان ئومموحوجەیر بوو، عومرەی هەبوو كە دواتر شووی كرد بە سوهەیلی كوڕی عەبدوڕەحمان و دایكی كەنیزەك بوو، كچێكی تری ناوى عائیشە بوو.[11]
موسڵمانبوونى سەعد
دەوترێت سەعد سێیەم كەس بووە موسڵمان بووە، چونكە خۆی دەڵێت حەوت دانە شەوم بەسەر برد، لەو ماوەدا من سێ یەكی ئیسلام بووم.[12]
بەڵام راى تر هەیە دەڵێت چوارەم یان شەشەم كەس بووە موسڵمان بووە،[13] ئەم رایەش نزیكترە لە راستیەوە، چونكە بە روونى سەلماوە كە پێش ئەو چەند كەسی تر موسڵمان بون، لەوانە خەدیجە و ئەبووبەكر و زەید.[14]
سەعد دەڵێت سێ رۆژ پێش موسڵمان بوونم خەوم بینی لە تاریكیەكدام و هیچ نابینم، مانگێك رووناكى بۆ كردم، منیش شوێنی كەوتم و تەماشام دەكرد بزانم كێ پێش من ئەو مانگەى دیوە، تەماشام كرد زەیدی كوڕی حارثهو عەلى كوڕی ئەبوو طالیب و ئەبووبەكر لەوێن، پرسیارم كرد كەى گەیشتوونەتە ئەوێ؟ وتیان ئێستا، دواتر بیستم پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە نهێنی بانگەواز دەكات، چووم لە شیوێك بینیم نوێژی عەسری دەكرد، لەوێ گوێم لێگرت و باوەڕم پێهێنا.[15]
سەعد لەسەر دەستى ئەبووبەكری صدیق بانگەوازى ئیسلامى وەرگرت، كاتێك ئەبووبەكر موسڵمان بوو، چوو بۆ لاى عوثمانى كوڕی عەففان و طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا و زوبەیری كوڕی عەووام و سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص و باسی ئیسلامى كرد بۆیان و بانگهێشتی كردن بۆ ئیسلام، هەموو ئەوانەش موسڵمان بوون.[16]
خۆڕاگرى سەعد لەسەر باوەڕەكەى
سەعد دەڵێت من پێشتر زۆر لەگەڵ دایكم چاك بووم، جا كاتێك موسڵمان بووم دایكم وتى ئەی سەعد ئەم دینە چیە هێناوتە؟ یان واز لەو دینە دێنیت یان من خواردن و خواردنەوە لە خۆم حەرام دەكەم تا دەمرم و بەو هۆیەوە لەبەر من ئابڕووت دەچێت و دەڵێن بكوژی دایكتی، منیش وتم دایە گیان ئەوە مەكە، من واز لە دینەكەم ناهێنم، ئەوەبوو رۆژێك دەستى گرتەوە لە خواردن و خواردنەوە، بۆ بەیانیەكەى زۆری بۆ هاتبوو، منیش كە ئەوەم بینی وتم دایە گیان بەخوا ئەگەر سەد گیانت هەبێت و یەك یەك هەموویان دەربچن واز لە دینەكەم ناهێنم، جا ئەگەر پێت خۆشە بخۆ و پێشت خۆشە مەخۆ، دایكم كە زانى وا سوورم دەستى كرد بە نان خواردن.[17]
جارێك سەعد لەگەڵ دەستەیەك لە هاوەڵان لە شیوێكی مەككەدا نوێژیان دەكرد، دەستەیەك لە بێباوەڕانى قوڕەیش هاتن بۆ لایان و گاڵتەیان پێدەكردن، بار گەیشتە ئەوەی كەوتنە لێدانى موسڵمانان، سەعد هەستا و داى لە یەكێكیان و جەستەى خوێناوى كرد.[18]
كۆچكردنى سەعد
سەعد هاودەم بە عومەیری براى كۆچیان كرد بۆ مەدینە، لەوێ لاى عوتبەی برایان مانەوە كە پێشتر بەهۆی خوێنێكەوە كە رشتبووى چووبوویە مەدینە.[19]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) برایەتى خستە نێوان كۆچەران و پشتیوانانەوە، برایەتى خستە نێوان سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص و سەعدى كوڕی موعاذەوە.[20]
هێشتا نۆ مانگ بوو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كۆچی كردبوو بۆ مەدینە كە سەعدى كرد بە ئەمیری سریەیەك و ئالآیەكى سپی دایە دەستى و هاودەم بە بیست كەس لە كۆچەران ناردى تا رێ بگرن بە كاروانێكی قوڕەیشیەكان، سەعد دەڵێت دەرچووین و بە رۆژ خۆمان دەشاردەوەو بە شەو رێمان دەكرد تا پاش پێنج رۆژ گەیشتینە شوێنی مەبەست، بینیمان ئێوارە كاروانەكە دەرچووبوون، دواتر گەڕاینەوە بۆ مەدینە.[21]
جیهادو بەشدارى غەزاكان
سەعد یەكەم كەس بوو لە رێی خوادا تیری هاویشت.[22]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ویستى بچێت بۆ غەزاى بەدر و لە نزیك بەدر دابەزى، سەعد و عەلى و زوبەیری نارد تا هەواڵی قوڕەیش وەربگرن.[23]
سەعد لە غەزاى بەدردا بەشدارى كرد، لەو كاتەدا تەمەنى زۆر نەبوو، سەعد خۆی دەڵێت هێشتا تاڵە موویەك بە دەموچاومەوە نەبوو كە بەشدارى غەزاى بەدرم كرد.[24]
سەعد دەڵێت پێش ئەوەى بچین بۆ بەدر، عومەیری برامم بینی خۆی دەشاردەوە، وتم براكەم ئەوە چیتە؟ وتى ترسی ئەوەم هەیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بمبینێت و بە بچووكم بزانێت و نەهێڵێت بەشدارى غەزاكە بكەم، حەزیش دەكەم بێم و بەشدار بم بەڵكو خوا شەهیدیم پێ ببەخشێ، ئەوەبوو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوی بە بچوك زانى و گێڕایەوە، عومەیر دەستى كرد بە گریان، دواتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) مۆڵەتى پێدا، منیش بینیم هێندە بچووكە خۆم بەرگە سەربازیەكەیم بۆ رێكدەكرد، لە غەزاكەدا كوژرا و تەمەنى هێشتا شانزە ساڵان بوو.[25]
ئیبن مەسعوود دەڵێت لە بەدردا من و سەعد و عەممار لە دەستكەوتدا هاوبەش بووین، سەعد خۆی تەنها دوو دیلی پێ بوو، بەڵام ئێمە هیچ دیلێكمان پێ نەبوو.[26]
دواتریش لە سریەكەى عەبدوڵاى كوڕی جەحشدا بەشدارى كرد و هاودەم بە عوتبەى كوڕی غەزوان لەسەر یەك وشتر بوون.[27]
سەعد لە غەزاى بواطدا هاودەم بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى كرد و ئالآیەكى سپی بەدەستەوە بوو.[28]
سەعد یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى ئوحود، سەعد دەڵێت لەو غەزایەدا دوو كەسم بینی لە دەورى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوون و دەجەنگان و بەرگرییان لێدەكرد، جلى سپییان لەبەر بوو، نەپێشتر ئەو دوو كەسەم دیبوون و نە دواتر بینینمەوە.[29]
سەعد دەڵێت لە رۆژی ئوحوددا عەبدوڵاى كوڕی جەحش پێی وتم وەرە با لە خوا بپاڕێینەوە، ئەوەبوو چووینە سووچێكەوە، من نزام كرد وتم خوایە سبەی بگەم بە كابرایەكى زۆر بەهێز و لەپێناو تۆدا لەگەڵی بجەنگم و دواتر بەسەریدا سەربكەوم تا بیكوژم و شمەكەكەى بەدەستكەوت بەرم، عەبدوڵاى كوڕی جەحشیش وتى خوایە سبەینێ تووشم بێت بە تووشی كابرایەكى زۆر بەهێزەوەو لەپێناو تۆدا لەگەڵی بجەنگم، دواتر بمكوژێت و گوێ و لووتم ببڕێت، كە رۆژی دوایی گەیشتمەوە بە تۆ بفەرموویت ئەی عەبدوڵا بۆچی گوێ و لووتت بڕاوە؟ منیش بڵێم لەپێناو تۆ و پێغەمبەرەكەتدا، تۆیش بفەرموویت راست دەكەیت، سەعد دەڵێت: نزاكەى عەبدوڵا لەوەى من باشتر بوو، كۆتاى رۆژى ئوحود تەرمەكەیم بینی گوێ و لووتى كرابوون بە دەزوویەكەوە.[30]
سەعد دەڵێت هێندەى سوور بوم لەسەر كوشتنى عوتبەى كوڕی ئەبی وەققاص، هیچ كات هێندە سوور نەبوم لەسەر كوشتنى هیچ كەسێك، چونكە عوتبە خوێنی هێنابوو بە دەموچاوى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم).[31]
سەعد دەڵێت لە غەزاى ئوحوددا كە خەڵكی لە دەورى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تەكینەوە، منیش كەنارم گرت و وتم خۆم دەدەمە بەر ئەو لێشاوە، یان شەهید دەبم یان رزگار دەبم تا دەگەم بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، لەو بارەدا بووم كە كەسێكی دەموچاو هەڵبەستراوم بینی نەمدەزانى كێیە، بێباوەڕان هاتن، وتم ئێستا پێی دەگەن، كەچی ئەو دەستى پڕ كرد لە وردەچەو و وەشاندى بەروویاندا و هەموو گەڕانەوە، چەند جار ئەوەی كرد، تەنها میقدادى كوڕی ئەسوەد لەنێوان من و ئەودا هەبوو، ویستم بڵێم میقداد ئەوە كێیە، میقداد وتى ئەی سەعد ئەوە پێغەمبەرى خوایە(صلى الله عليه وسلم) بانگت دەكات، وتم لە كوێیە؟ میقدادیش بە ئاماژە پێی نیشان دام، منیش چووم بۆ لاى، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى ئەی سەعد ئەمڕۆ لە كوێ بوویت؟ وتم لە كوێوە پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) دیبێت لەوێوە بوم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەپێش خۆیەوە داینیشاندم و تیرم دەهاویشت و دەموت خوایە ئەمە تیری خۆتە، بیدە لە دوژمنى خۆت و دوژمنى پێغەمبەرەكەت، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (خوایە نزاكەى سەعد گیرا بكە، خوایە هاویشتنەكەى بپێكێت، ئادەى سەعد، بەدایك و باوكمەوە بەقوربانت بم)، ئیتر چی تیرێكم دەهاویشت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نزاى بۆ دەكردم، تا هەموو تیرەكانم تەواو بوون، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تیرەكانى خۆی دەدایە دەستم.[32]
سەعد دەڵێت لە غەزاى ئوحوددا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كیفی تیرەكانى خۆی پێدەدادم و دەیفەرموو (بوەشێنە بە دایك و باوكمەوە بەقوربانت بم).[33]
لە گێڕانەوەیەكدا هاتووە كە سەعد لە غەزاى ئوحوددا نزیكەی هەزار تیری هاویشتووە،[34] ئەگەرچی رێژەكە عەقڵ نایبڕێت، چونكە ئەگەر تیرەكانى خۆی و پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و چەند كەسێكی تریشی هاویشتبێت ناكاتە پێنج سەد تیریش، بەڵام ئاماژەیە بەوەى تیری زۆری هاویشتووە.
هەروەها سەعد لە غەزاى خەندەقیشدا بەشدارى كرد، لەو غەزایەدا تیری دەهاویشت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە جووڵەى سەربازیى سەعد پێكەنى تا ئەوەى دانەكانى پێشەوەى دەركەوتن.[35]
سەعد لە رێككەوتنى حودەیبیەشدا بەشدار بوو، هەروەها یەكێك بوو لە شایەتەكانى رێككەوتنەكە.[36]
سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص لە فەتحى مەككەشدا بەشدارى كرد و تیایدا ئالآیەكى كۆچەرانى بەدەستەوە بوو.[37]
لە غەزاى حونەیندا بەشدار بوو، لەو غەزایەدا ئالآیەكى بەدەستەوە بوو.[38]
دواتر كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سوپایەكى ئامادە كرد بۆ هێرشی دژ بە رۆم، ئوسامەى كوڕی زەیدی كرد بە سەركردەى سوپاكە، سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص یەكێك بوو لە بەشداربوانى ناو ئەو سوپایە.[39]
[1] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 93.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 73.
[3] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 97.
[4] - صحيح البخاري، الرقم 1965.
[5] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 73.
[6] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 96.
[7] - صحيح البخاري، الرقم 3501.
[8] - صحيح البخاري، الرقم 3304.
[9] - صحيح البخاري، الرقم 6036.
[10] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 138.
[11] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 137-138.
[12] - صحيح البخاري، الرقم 3542.
[13] - أسد الغابة، ج2، ص 433.
[14] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 32.
[15] - أسد الغابة، ج2، ص 435.
[16] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 30.
[17] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 109.
[18] - أسد الغابة، ج2، ص 434، البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 37.
[19] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 139.
[20] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 139.
[21] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 7.
[22] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 140.
[23] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 15.
[24] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 97.
[25] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 149.
[26] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 108.
[27] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 10.
[28] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 8.
[29] - صحيح البخاري، الرقم 3846.
[30] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 2349، صححه الذهبي في التلخيص.
[31] - دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 1130.
[32] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 4257، صحه الذهبي في التلخيص و قال على شرط مسلم.
[33] - صحيح البخاري، الرقم 3847.
[34] - أسد الغابة، ج2، ص 435.
[35] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 103.
[36] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 97.
[37] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 142.
[38] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 150.
[39] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 190.