پاش وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف یارمەتى زۆری خێزانەكانى پێغەمبەرى خواى(صلى الله عليه وسلم) دەدا و پارەیەكی زۆری دابەش دەكرد بەسەریاندا.[1]

ئەبووبەكری صدیق دژبە هەڵگەڕاوەكان جەنگى راگەیاند، بۆ ئەوەش مەترسی لەسەر مەدینە دروست دەبوو، بۆیە پاسەوانى شەوانەى بە دەورى مەدینەدا دانا و بڕێك كەسی كرد بە ئەمیری دەستە دەستەی ئەو پاسەوانانە، لەوانەش عەلى كوڕی ئەبوو طاليب و زوبەیری كوڕی عەووام و عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف و طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا و سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص و عەبدوڵاى كوڕی مەسعوود.[2]

عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف لە سەردەمى هەریەك لە ئەبووبەكرى صدیق و عومەرى كوڕی خەططابدا فەتواى دەدا.[3]

لە ساڵی سیانزەى كۆچیدا عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف پێشەنگى مەراسیمی حەجى كرد بۆ خەڵك.[4]

كاتێك ئەبووبەكری صدیق نەخۆش كەوت، عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفى بانگ كرد و وتى هەواڵی عومەرم پێ بدە، ئەویش وەسفی كرد و وتى بەڵام توندیەكى تێدایە، ئەبووبەكر وتى ئەوە لەبەرئەوەیە كە منى دیوە نەرم بوم بۆیە، ئەگەر خۆی بێت زۆرێك لەوەى هەیەتی واز لێدێنێت.[5]

لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەططابدا

كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب ویستی بەخششی خەڵك دیارى بكات، راوێژی كرد بە عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف و عەلى كوڕی ئەبووطالیب، ئەوانیش وتیان لە خۆتەوە دەست پێ بكە، چونكە تۆ شیاوتریت بەوە، عومەریش وتى نا سوێند بەخوا لە نزیكترین كەسەكانى پێغەمبەرەوە(صلى الله عليه وسلم) دەست پێ دەكەم،[6] ئینجا لەوانەى بەشدارى بەدر بوون، بەوجۆرە دەچم تا دەگاتە خۆم، یەكەمجار پێنج هەزارى بڕیەوە بۆ عەلى كوڕی ئەبوو طالیب، دواتر بۆ هاشمیە بەشداربووەكانى بەدر.[7]

جارێك كاروانێكى بازرگانى هاتنە مەدینە، عومەرى كوڕی خەططاب كە خەلیفە بوو بە عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفى وت با ئەمشەو پاسەوانى ئەمانە بكەین، ئەویش وتى باشە، ئەو شەوە عومەرو عەبدوڕەحمان پێكەوە پاسەوانى ئەو كاروانەیان كرد، منداڵێك بەردەوام دەگریا، عومەر بە دایكی وت لەخوا بترسە وریاى منداڵەكەت بە، كەچی منداڵەكە هەر دەگریا، چەند جارێك عومەر ئەوەى وت بە دایكی، دواجار دایكی هاتە جواب و وتى ئەمەوێت لەشیری ببڕمەوە، بەڵام بیری ناچێتەوە، عومەر وتى بۆ وا دەكەیت؟ وتى ئاخۆ عومەر تەنها بۆ كەسێك بەشی بڕیوەتەوە كە شیرەخۆرە نەبێت، عومەر وتى ماڵوێران پەلە مەكە لە شیربڕینەوە، ئەوەبوو بۆ بەیانى بڕیاری دا هەر منداڵێك لەدایك بوو هەر لە لەدایكبوونیەوە بەشی بۆ ببڕێتەوە.[8]

سائیبی كوڕی یەزید دەڵێت لە سەردەمى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططابدا ئێمە لە رێی حەجدا بەرەو مەككە دەچووین و عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفیشمان لەگەڵدا بوو، عەبدوڕەحمان كەنارى گرت لە رێگەكەو بە رەباحى وت ئەی ئەبووحەسسان كەمێك گۆرانیمان بۆ بڵێ، چونكە رەباح دەنگێكی خۆشی هەبوو، ئەویش دەستى پێكرد، لەو كاتەدا عومەرى كوڕی خەططاب هات و وتى ئەمە چیە؟ عەبدورەحمان وتى كێشەیەك نیە دەمانەوێت رێگەكەمان لێ بڕوات، عومەریش وتى هەر دەیڵێیت ئەوا شیعرەكەى ضيرارى كوڕی خەططاب بڵێ.[9]

لە كۆتا حەجى عومەرى كوڕی خەططابدا عەبدوڕەحمانیش بەشدار بوو، بیستی كەسێك دەیوت ئەگەر عومەر مرد من بەیعەت بە فلآنە كەس دەدەم، عەبدوڕەحمانیش بە خەلیفەى وت چی روویداوە، عومەر وتى دواى عەسر پشت بەخوا روونكردنەوە دەدەم بەو خەڵكە، عەبدوڕەحمان وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران ئەوە مەكە، چونكە ئێستا هەمەچەشنە خەڵك هاتون و لەوانەیە قسەیەك بكەیت كە وەك خۆی وەرینەگرن، بەڵام كە چوویتەوە مەدینە قسەی خۆت بكە، عومەریش راكەى عەبدوڕەحمانى وەرگرت.[10]

لەو نوێژەدا كە عومەرى كوڕی خەططاب پێكرا، خێرا فەرمانى كرد عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف نوێژەكەی بۆ خەڵكەكە كرد، پاشان عەبدوڕەحمانى بانگ كرد و وتى دەمەوێت تۆ راسپێرم بۆ بارى دەسەلآتى دواى خۆم، عەبدوڕەحمان رازى نەبوو، عومەر وتى دەی ئەم ماوە بێدەنگ بە تا ئەو كەسانە راسپێرم كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا وەفاتى كرد لێیان رازى بوو.[11]

عومەرى كوڕی خەططاب پاش ئەوەى پێكرا، شەش كەسی راسپارد تا لەنێو خۆیاندا كەسێك دیارى بكەن بۆ خیلافەت، ئەوانیش بریتی بوون لە عەلى كوڕی ئەبوو طالیب، عوثمانى كوڕی عەففان، طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا، زوبەیری كوڕی عەووام، سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص، عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف.[12]

عومەرى كوڕی خەططاب ئەگەرى دانا بۆ درووستبوونى راجیایی لەسەر دیاریكردنی كەسێك و چارەسەری بۆ داناو وتى ئەگەر سێ كەس سێ كەس كەوتن (واتە بوون بە دوو بەشەوە) ئەوە عەبدوڵاى كوڕی عومەر بكەن بە دادوەرى نێوانیان، ئەگەریش بە دادوەری ئەو رازى نەبوون، ئەوە لەگەڵ ئەو دەستەیە بن كە عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفی تێدایە.[13]

ئەوەبوو  دواجار سیانیان وازیان هێنا لە مافەكەیان بۆ ئەوانى تر، مانەوە سەر عەبدوڕەحمان و عەلى و عوثمان، عەبدوڕەحمان وتى منیش لەپێناو خوادا واز لە مافەكەم دێنم و ئێوەش یەكێكتان وازبهێنن تا بەیعەت بدەین بەوی تر، دواجار ئەهلى شوورا بڕیاری كۆتاییان دایە دەست عەبدوڕەحمان، ئەویش كەوتە وەرگرتنى راى خەڵكی و تەنانەت راى ژن و منداڵیشی وەرگرت، راى سوارەو پیادەكانیشی وەرگرت، سێ شەو و رۆژ بەردەوام بوو لەو راوەرگرتنەى، راى زۆرینەى هەرەزۆر لەسەر عوثمانى كوڕی عەففان بوو، دواجار لەبەری بەیاندا مێزەرەكەى پێغەمبەرى خواى(صلى الله عليه وسلم) كردە سەر و ناردى بە شوێن ناودارانى ناو كۆچەران و پشتیوانان و خەڵكی ترداو مزگەوت پڕ بوو لە خەڵك، چوویە سەر مینبەرەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ماوەیەكی زۆر وەستا و بە دەنگى نزم نزایەكی زۆری كرد، دواتر خەڵكەكەی دواند، ئینجا عەلى بانگ كرد و دەستی گرت و وتى لەسەر قورئان و سوننەتى پێغەمبەرەكەى  و كردارى ئەبوبەكر و عومەر بەیعەتم پێدەدەیت؟ وتى ناوەلآ، بەڵكو هێندەى توانام هەبێت، عەبدوڕەحمان دەستی بەردا و عوثمانى بانگ كرد و دەستی گرت و هەمان شتی بەویش وت، عوثمان وتى بەڵێ بەخوا، ئەوەبوو عەبدوڕەحمان لە شوێنەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دانیشت و عوثمانیش لە پلیكانەى خوارترەوەو خەڵكەكە هاتن بەیعەتیان دا بە عوثمانى كوڕی عەففان و عەلى كوڕی ئەبووطالیبیش بەیعەتى پێدا.[14]

جا بڕێك دەق هاتون كە عەلى كوڕی ئەبووطاليب بەو بڕیارە ناڕازى بووبیت و ئەوەى بە فێڵ دانابێت، ئیبن كەثير دەڵێت: (ئەوەى زۆرێك لە مێژوونووسانى وەك ئیبن جەریر و كەسانێكی تر لە بڕێك كەسی نەناسراوەوە تۆماریان كردووە گوایە عەلى بە عەبدوڕەحمانى وتووە تۆ منت خەڵەتاند و تۆ لەبەر خزمایەتى و لەپێناو ئەوە عوثمانت دانا تا لە هەموو شتێكدا رات وەربگرێت و...هەموو ئەمانە پێچەوانەى تۆمارى صەحیح و دروستن و دەدرێنەوە بە رووى خاوەنەكانیاندا).[15]

لە سەردەمى عوثمانى كوڕی عەففاندا

عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف هاودەم بە موسڵمانان بەیعەتى دا بە عوثمانى كوڕی عەففان و گوێرایەڵ و كەسی نزیكی بوو، هاوكات خەلیفەش رێز و گەورەیی ئەوی دەزانى و دەیوت ئێستا كەس نیە فەزڵی لەو پیاوە زیاتر بێت لەبەرئەوەى بەشدارى هەردوو كۆچەكە بوو.[16]

جارێك طهلحە نەخۆش كەوت و جۆرێك لە عاجزی لەنێوان ئەو و عەبدوڕەحماندا هەبوو، عەبدوڕەحمان چوو بۆ لاى، طهلحە وتى براكەم بەخوا تۆ زۆر لە من باشتریت، عەبدوڕەحمان وتى براكەم وامەڵێ، ئەویش وتى بەرێ وەلآ، چۆن وا نەڵێم، ئەگەر تۆ نەخۆش بكەوتیتایە من دەهاتم بۆ سەردانت؟![17]

جارێك عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف وەسیەتى كرد چی بەشداربووى بەدر ماون دیاری بكرێن تا هاوكارییان بكات، تەنها سەد كەس مابوون، بۆ هەركامیان چوارسەد دینارى پێ بەخشی، تەنانەت بەشی عوثمانى كوڕی عەففانیشی دا،[18] چونكە ئەو هەرچەندە بەشدار نەبوو بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كاتى خۆی بە بەشداربووى بەدر حسابی كردبوو.

جارێك عەبدوڕەحمان دانیشتبوو خواردنى بۆ هێنرا، وتى موصعەبی كوڕی عومەیر كوژرا و زۆر لە منیش باشتر بوو و تەنها عەبایەك هەبوو بۆ كفنەكەى، حەمزەش كوژرا و لە من زۆر باشتر بوو و ئەویش تەنها عەبایەك هەبوو بۆ كفنەكەى، دەترسم خۆشیەكان بۆ ئێمە خرابنە دنیا و لەو دنیا بێبەش بین، ئیتر دەستی كرد بە گریان.[19]

لە گێڕانەوەیەكدا هاتووە كە عوثمانى كوڕی عەففان نووسراوێكی نووسی تا عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف دواى خۆی ببێت بە خەلیفە، كاتێك عەبدوڕەحمان ئەوەى بیست چوویە نێوان مینبەرو گۆڕەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و نزاى كرد خوایە ئەگەر بڕیارى وا هەیە ئەوا پێش ئەو بارە بممرێنە، ئەوەبوو شەش مانگى نەخایاند كە عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف وەفاتى كرد.[20]

عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف لە ساڵی سی و دووى كۆچی و لە تەمەنى حەفتا و پێنج ساڵیدا لە مەدینە كۆچی دوایی كرد و لە گۆڕستانى بەقیع ئەسپەردە كرا.[21]

كاتێك وەفاتى كرد عوثمانى كوڕی عەففان نوێژی لەسەر كرد.[22]

مشتومڕی پاش مەرگى عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف

عەبدوڕەحمان پاش خۆی سامانێكی زۆر زۆری بەجێهێشت، پاش مەرگى نزیكەی هەزار وشتر و سێ هەزار مەڕو سەد ئەسپى جێهێشتبوو،[23] لە میراتەكەى هەر ژنێكی سەد هەزارى بەركەوت.[24]

كاتێك عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف مرد و سامانێكی جێهێشت ئەبووذەر ئەوەى بەو كەنزە دانا كە لەسەری سزا دەدرێت، عوثمانیش سەبارەت بەو مەسەلە دانوستان و مشتومڕی لەگەڵ ئەبووذەر دەكرد تا ئەوەى كەعب هاتەژوورەوەو هاوڕاى عوثمان بوو، بۆیە ئەبووذەر لێیدا، هەر بەو هۆكارەش لە شام ئەبووذەر كێشەى لەگەڵ موعاویە هەبوو، دەستەیەكیش هەبوون هاوڕاى ئەبووذەر بوون... خۆ خواى گەورە لە قورئاندا میراتى دیاری كردووەو دابەشی كردووە، دەى میراتیش بۆ كەسێك دەبێت كە دواى خۆی سامانێك جێبهێڵێت، چەندین هاوەڵ لە پشتیوانان و بگرە لە كۆچەرانیش هەبوون كە لە سەردەمى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سامانیان هەبووە، چەندین پێغەمبەریش هەبون كە سامانیان هەبووە.[25]