عەبدوڵا لە كاتى كوژرانى باوكیدا

عەبدوڵا هاودەم بە زوبەیری باوكى بەشدارى جەنگى جەمەلى كرد.

عەبدوڵا دەڵێت لە سەرەتاوە باوكم منى بانگ كرد و منیش لە كەناریەوە وەستام، باوكم وتى: كوڕی شیرینم ئەمڕۆ هەركەس دەكوژرێت یان ستەمكارە یان ستەم لێكراوە، من وادەبینم ئەمڕۆ بە ستەملێكراوى دەكوژرێم، گەورەترین خەمیشم قەرزەكانمە، پێت وایە قەرزەكەت هیچ لە ماڵ و سامانمان بهێڵێتەوە؟ پاشان وتى كوڕە شیرینەكەم، ئەوەى هەمانە بیفرۆشەو قەرزەكەم بدەرەوە، ئینجا وەسیەتى كرد بۆ هەرچیەكى تر كە بمێنێتەوە.[1]

عەلى بە زوبەیری وت سوێندت دەدەم بە خوا تۆ گوێت لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نەبوو كە پێی دەفەرموویت تۆ لەگەڵ عەلى دەجەنگێیت و تۆیش ستەمى لێدەكەیت؟ ئەویش وتى بەڵێ، بەڵام ئەوە ئێستا ئەو فەرموودەیەم بیردەكەوێتەوە، بۆیە كەنارى گرت.[2]

ئینجا بە سوارەكەیەوە بە ناو ریزەكاندا دەگەڕایەوە، عەبدوڵاى كوڕی وتى باوكە چیتە؟ زوبەیر وتى عەلى فەرموودەیەكى بۆ باسكردم كە من خۆم لە پێغەمبەرم (صلى الله عليه وسلم) بیستبوو پێی فەرمووم (تۆ لەگەڵ عەلى دەجەنگیت و ستەمیشی لێ دەكەیت)، بۆیە لەگەڵی ناجەنگم، عەبدوڵا وتى بۆچی بۆ جەنگ هاتبوویت؟ تۆ هاتبوویت تا نێوانى خەڵكەكە رێكبخەیت و خوا بە هۆی تۆوە ئەم بارە رێكبخات، زوبەیر وتى سوێندم خواردووە جەنگ نەكەم، عەبدوڵا وتى دەى جیرجیسی كۆیلەت ئازاد بكەو بوەستە تا نێوانى خەڵك رێكبخەت، ئەویش كۆیلەكەى ئازاد كرد و راوەستا، بەڵام خەڵكەكە جیاوازى زیاتری تێكەوت، بۆیە بە ئەسپەكەیەوە چوو.[3]

زوبەیر كە چوو داى بە لاى سەربازگەكەى ئەحنەفدا، ئەویش وتى كێ دەچێت هەواڵێكی ئەمەم بۆ وەربگرێت، ئیبن جرمووز وتى من، ئەوەبوو كەوتە شوێن زوبەیر، كە گەیشت بە زوبەیر، زوبەیر زۆر تووڕە بوو، وتى چیتە؟ ئیشت چیە؟ وتى هاتوم تا پرسیارێكت لێ بكەم، عەطيه كە خزمەتكارێكی زوبەیر بوو و لەگەڵ زوبەیر بوو وتى ئەو چەكى پێیە، بەڵام زوبەیر گوێی پێ نەدا، ئیبن جرمووز وتى كاتى نوێژە، ئەوەبوو دابەزین تا نوێژ بكەن، كەچی ئیبن جرمووز خۆی خستە پشتی زوبەیر و لە پشتەوە كەلەبەرى زرێپۆشەكەى كردە ئامانج و داى لە زوبەیر و كوشتی و ئەسپ و چەكەكەشی برد، دواتریش وازى لە خزمەتكارەكەى هێنا، خزمەتكارەكەشی تەرمى زوبەیری ئەسپەردە كرد و دواتر چوو هەواڵەكەى بردەوە بۆ خەڵكەكە.[4]

عەبدوڵا جڵەوى وشترەكەى عائیشەی پووری گرتبوو و ئاگادارى پووری بوو و هیچ قسەیەكیشی نەدەكرد، لەو كاتەدا ئەشتەرى نەخەعی هەڵمەتى بۆ برد و یەكتریان بریندار كرد، عەبدوڵا لە جەنگى جەمەلدا هێندە بریندار بوو كە دەوترێت نزیكەی سی و حەوت برینی پێوە بووە.[5]

عەبدوڵا پاش شەهیدبوونى باوكى

كاتێك بارەكە هێور بوویەوە، ئینجا عەبدوڵا دەستى كرد بە دانەوەى قەرزەكانى باوكى، زوبەیر دەڵێت حسابم كرد قەرزەكانى نزیكەى ملیۆنێك و دووسەد هەزار دەبوو، گەیشتم بە حەكیمی كوڕی حیزام، وتی برازاكەم قەرزەكەى براكەم چەندە؟ منیش حەزم نەكرد بیڵێم چەندە، وتم دووسەد هەزار، وتى دەى بڕوا ناكەم ئەوەى هەتانە بەشی دانەوەى بكات، منیش وتم ئەی ئەگەر ملیۆنێ و دووسەد هەزار بێت چی؟ وتى وا نابینم بتوانن بیدەنەوە، ئەگەر پەكت كەوت پێم بڵێ یارمەتیت دەدەم، عەبدوڵا باخەكەى زوبەیری فرۆشت بە ملیۆنێك و شەش سەد هەزار، دەیوت كێ قەرزى لاى زوبەیر بووە با بێت باخەكەمان لێ بكڕێت، عەبدوڵاى كوڕی جەعفەر هات كە چوارسەد هەزارى لاى زوبەیر بوو، وتى حەز دەكەن مەمدەنەوە، حەزیش دەكەن دواى خەن، عەبدوڵا وتى نا، ئەویش وتى دەی پارچەیەكى باخەكەم بدەنێ، بەوجۆرە باخەكەى بەش بەش فرۆشت و هەموو قەرزەكەى دایەوەو زیاد لە چوارسەد هەزاریشی بۆ مایەوە.[6]

عەبدوڵا یەكێك بوو لە ئامادەبوانى تەحكیم وەك چۆن ژمارەیەكى زۆری خەڵك ئامادەی بوون.[7]

لە سەردەمى موعاویەى كوڕی ئەبووسوفیاندا عەبدوڵا و حەسەنى كوڕی عەلى چوون بۆ لاى موعاویە، موعاویە كە حەسەنی بینی، وتى مەرحەبا لە نەوەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئینجا فەرمانى كرد سێ سەد هەزارى پێ بدرێت، بە عەبدوڵاشى وت مەرحەبا لە پوورزاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و فەرمانى كرد سەد هەزارى پێ بدرێت.[8]

كاتێك موعاویەی كوڕی ئەبووسوفیان ویستی بەیعەت بۆ یەزیدی كوڕی وەربگرێت تا دواى خۆی شوێنی بگرێتەوە، عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر بەیعەتى نەدا، هەریەك لە عەبدوڕەحمانى كوڕی ئەبووبەكر و عەبدوڵاى كوڕی عومەر و حوسەینی كوڕی عەلى و عەبدوڵاى كوڕی عەبباسیش بەیعەتیان نەدا،[9] بەڵام موعاویە بە نابەدڵی بەیعەتى وەرگرت لێیان، دواتر كە موعاویە مرد حوسەین و عەبدوڵا بەیعەتیان نەدا بە یەزید.[10]

كاتێك موعاویە مرد یەزید نامەى نارد بۆ وەلیدی كوڕی عوقبە كە والی مەدینە بوو، داواى لێكرد بەیعەتى بۆ وەربگرێت، وتى سەرەتا لە كەسە بەناوبانگەكانەوە دەست پێ بكەو لەگەڵ حوسەین نەرمونیان بە، وەلیدیش ناردى بە شوێن حوسەین و ئیبن زوبەیردا، هێشتا شەو بوو، داواى كرد لە هەردووكیان بەیعەت بدەن بە یەزید، ئەوانیش وتیان با بەیانى بێتەوە بزانین خەڵكی چی دەكەن، هەر ئەو شەوە لە مەدینە دەرچوون بەرەو مەككە، كە گەیشتنە ئەوێ حوسەین لە ماڵی عەبباس دابەزى، عەبدوڵاى كوڕی زوبەیریش لە ماڵی حجر دابەزى و بەیانى و ئێوارە سەردانى حوسەینی دەكرد و بەردەوام خەڵكی هاندەدا دژی ئومەویەكان، عەبدوڵا داواى لە حوسەین دەكرد بەرەو عێراق بچێت و دەیوت ئەوان هەواداری تۆن، بەڵام ئیبن عەبباس بەردەوام رێگری لێدەكرد و دەیوت كارى وا نەكەیت.[11]

بەڵام لە گێڕانەوەى تردا هاتووە كاتێك حوسەینی كوڕی عەلى ویستی بچێت بۆ عێراق، عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر حوسەینی دواند كە بۆچی دەچێت، حوسەین وتى بەیعەتى چل هەزار كەسم بۆ هاتووە كە تەلآق و بەڵێنی مەرگیان داوە لەگەڵ منن، عەبدوڵاش ئاگادارى دەكردەوەو دەیوت دەچیت بۆ لاى خەڵكێك كە باوكى تۆیان كوشت و براكەشیان دەركردیت؟![12]

عەبدوڵاى كوڕی عومەر و عەبدوڵاى كوڕی عەییاش كە لە عومرەوە دەهاتنەوە چوون بۆ لاى حوسەین و عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر، ئیبن عومەر وتى بۆ خاتری خوا بگەڕێنەوە بۆ ئەو بارەى خەڵكی تێدان و بۆ خەڵك باشترە و پەلە مەكەن، ئەگەر خەڵكی هەموو رازى بوون پێی ئەم دوانەش خۆتان جیا مەكەنەوە، ئەگەریش خەڵكی هەموان لەسەری رازى نەبوون ئەوكات ئەوەى دەتانەوێت بیكەن.[13]

كاتێك حوسەین ویستی بچێت بۆ عێراق، عەبدوڵاى كوڕى زوبەیر چوو بۆ لاى حوسەین و وتى پێم باشە نەچیت بۆ كووفەو لە حیجازەوە ئەو كارە دەست پێ بكەیت و ئێمەش دژایەتیت ناكەین و پشتیوانت دەبین و بەیعەتت پێ دەدەین، بەڵام حوسەین زۆر سوور بوو لەسەر ئەوەى جەنگ و ئاژاوەیەك رووبدات نەكەوێتە مەككەو مەدینەوە، بۆیە ئامادەیی نەبوو لە حیجازەوە دەست پێ بكات.[14]

دواى حوسەینی كوڕی عەلى، لەملاوە عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر لە حیجازەوە راپەڕی، بۆیە یەزید موسلیمی كوڕی عوقبەی نارد بۆ حیجاز و گەمارۆی مەدینەى دا تا ئیبن زوبەیر لەناو ببات، ئەوەبوو رووداوى دڵتەزێنی الحرة روویدا، دواتر لەوێوە چوو بەرەو مەككە تا ئیبن زوبەیر لەناو بەرێت، بەڵام لە رێدا مرد، بۆیە یەزید حوصەینی كوڕی نومەیری لە شوێنیدا دانا و حوصەین چوو گەمارۆی مەككەى دا و زیانى زۆری بە مەككە گەیاندو تیایدا بەشێك لە كەعبە بە دەستی هێرشی ئومەویەكان سووتا،[15] لەو ماوەدا دەستەیەك لە خەواریجەكان پشتگیری عەبدوڵاى كوڕی زوبەیریان دەكرد، بەڵام دواتر كە خیلافەتى راگەیاند، پاشگەز بوونەوە، چونكە زانییان عەبدوڵا عوثمانى كوڕی عەففانى خۆشویستووەو لێی رازى بووە، بۆیە لەبری پشتیوان بوون بە دوژمنى.[16]

بەڵام یەزید ئەو ئاواتەى هەیبوو بە لەناوبردنى دەسەلآتى ئیبن زوبەیر نەهاتەدى  تا مرد.[17]

دواى مردنى یەزید ئەو سوپایەى چووبوو بۆ لەناوبردنى عەبدوڵا گەڕایەوە بۆ شام، بەوە قەڵەمڕەوى عەبدوڵا لە حیجاز زیادى كرد.[18]