هەرچەندە عەبدوڵا كوڕی عومەرى كوڕی خەططابی خەلیفەى موسڵمانان بوو، بەڵام هیچ ئیمتیاز و تایبەتمەندیەكى پێنەدرابوو، بەڵكو هەمان مافى پێدرابوو كە بە خەڵكی دی درابوو.
عومەرى كوڕی خەططاب كە مووچەی بۆ خەڵك بڕیەوە، بۆ سەلمانى فارسی چوار هەزارى دانابوو، بەڵام بۆ كوڕەكەی خۆی(عەبدوڵاى كوڕی عومەر) سێ هەزارو نیوى دانابوو، كابرایەك وتى چۆن دەكرێت بۆ كابرایەكى فارسی چوار هەزار و بۆ كوڕی ئەمیری باوەڕداران سێ هەزار و نیو بێت؟! خەڵكەكە وتیان سەلمان لەگەڵ پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى غەزایەك بووە كە ئیبن عومەر تیایدا بەشدار نەبووە.[1]
زەمەخشەری گێڕانەوەیەكى هێناوە كە لە سەردەمى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططابدا كاتێك فتووحاتى فارس كرا، سێ كچی یەزگوردى كوڕی شەهریارى كوڕی كیسرا بە كەنیزەك گیرابوون و هێنران بۆ خەلیفەى باوەڕداران عومەرى كوڕی خەتتاب، ئەویش ویستى بیانفرۆشێت، بەڵام عەلى كوڕی ئەبوو طالیب وتى كچانى پاشاكان نافرۆشرێن، بۆیە پارەى هەموویانى دا و دابەشی كردن لە نێوان حوسەینی كوڕی و موحەممەدى كوڕی ئەبووبەكر و عەبدوڵاى كوڕی عومەردا.[2]
ئیبن عومەر یەكێك بوو لە بەشداربوانى فەتحى میصر و ماوەیەكیش لەوێ مایەوەو نزیكەی چل كەس لە خەڵكی میصر فەرموودەیان لێوە گێڕاوەتەوە.[3]
لەو سوپایەدا كە عەبدوڵاى كوڕی ئەبی سەرح سەركردایەتى دەكرد، هەریەك لە عەبدوڵاى كوڕی عومەر و عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر بەشدار بون، سوپاى جەرجیری پاشاى بەربەرەكانیش بە زیاد لە سەد هەزار جەنگاوەرەوە هات، سوپاى موسڵمانانیش نزیكەی بیست هەزار جەنگاوەر بوو، لە جەنگەكەدا پاش كوژرانى سەركردەى بەربەرەكان، بەربەرەكان پەرتەوازە بوون و رایاندەكرد و موسڵمانانیش كەوتنە كوشتن و دیلگیرییان.[4]
كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب پێكرا، بە عەبدوڵاى كوڕی وت بڕۆ بزانە كێ منى كوشت؟ ئەویش وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران ئەبوولوئلوئەی كۆیلەى موغیرەى كوڕی شوعبە تۆی كوشت، عومەریش وتى سوپاس بۆ خوا كە مەرگى منى بە دەستی كەسێك نەهێنا كە تاكە سوجدەیەكیشی بردبێت بۆ خوا، ئەی عەبدوڵا بڕۆ بۆ لاى عائیشەو پرسیاری لێ بكە بزانە مۆڵەت دەدات لەلاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكر ئەسپەردە بكرێم؟[5]
دواتر پێشنیاز كرا عەبدوڵاى كوڕی عومەر بۆ شوێنى خۆی دابنێت، بەڵام عومەر تووڕەبوو و بەوە رازى نەبوو،[6] ئەوەبو پێش شەهیدبوونى دەستەى شووراى دانا، وتى ئەگەر سێ كەس سێ كەس كەوتن (واتە بوون بە دوو بەشەوە) ئەوە عەبدوڵاى كوڕی عومەر بكەن بە دادوەرى نێوانیان، ئەگەریش بە دادوەری ئەو رازى نەبوون، ئەوە لەگەڵ ئەو دەستەیە بن كە عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفی تێدایە.[7]
كاتێك عومەر لەسەرەمەرگیدا بوو، سەری لە كۆشی عەبدوڵاى كوڕیدا بوو، وتى ئەی عەبدوڵا سەرم بخەرە سەر خۆڵەكە بەڵكو خواى گەورە بەو بارەوە بمبینێت و رەحمم پێ بكات، دواتریش كە مرد، عەبدوڵا یەكێك بوو لەوانەى دابەزیە ناو گۆڕەكەى.[8]
كاتێك لە خیلافەتى عوثمانى كوڕی عەففاندا ئەبووذەر ئیجتیهادێكی كرد كە خەریك بوو كێشەیەك بنێتەوە، ئیبن عومەر یەكێك بوو لەوانەى ئەو ئیجتیهادەى پێ رەوا نەبوو.
ئەبووذەر پێی وابوو ئەوان لە سوار و جلوبەرگدا زێدەڕۆیی دەكەن، بۆیە لەسەر ئەوە نارەزایی بەرامبەریان دەردەبڕی و سەركۆنەى دەكردن، دەیویست چی لەو ماڵ و سامانەى بەردەستیان هەیە دابەش بكرێت، ئەوەش شتێكى پێویست نەبوو.
ئیبن عومەر و هاوەڵانێكی تریش دەیانوت هەرچیەك زەكاتەكەى بدەیت ئیتر بریتی نیە لە كۆكردنەوەى –زێڕ و زیو-، ئەوەبوو لە شام دەمەقاڵەیەك لەنێوان ئەبووذەر و موعاویەدا روویدا، ئیتر ئەبووذەر هات بۆ مەدینە، خەڵكی لە دەورى كۆبوونەوە، ئەویش هەمان رێی خۆی دەگرتەبەر-دنیانەویستی و ویستى ئەوەى هەموان بەوجۆرە بن-، عوثمان پێی وت خۆزگە كەنارت بگرتایە، مەبەستى ئەوەبوو تۆ لەسەر رێبازێكیت كە بۆ تێكەڵی خەڵك نابێت، چونكە تێكەڵى مەرجى خۆی هەیە و كەنارگرتنیش مەرجى خۆی هەیە، هەركەسیش بیەوێت وەك ئەبووذەر بژی دەبێت بە تەنها بژی، یان تێكەڵی خەڵك بكات بەڵام وازبهێنێت خەڵكی لەو بارەدا بژین كە لە شەریعەتدا حەرام نەكراوە، ئەوەبوو بۆ پشتگوێخستنى دنیا، ئەبووذەر بە سەربەرزى چوو بەرەو ناوچەی رەبذە، حاڵی ئەبووذەر باشتر بوو، بەڵام ئەو حاڵە بۆ هەموو خەڵك نابێت، چونكە ئەگەر لەسەر ئەو رێبازە بچوونایە بەدڵنیاییەوە لەناودەچوون، سوپاس و ستایش بۆ خوا كە هەموو حاڵەكانى رێكخستووە.[9]
كاتێك هێرش كرایە سەر ماڵەكەى عوثمانى كوڕی عەففان و ویستیان بیكوژن، حەسەنى كوڕی عەلى لەگەڵ چەند هاوەڵێكى تردا لە ماڵی عوثمانى كوڕی عەففاندا مایەوە و بەرگری دەكرد، بەڵام عوثمان داواى لێكردن وازبێنن و نەجەنگن،[10] كاتێكیش عوثمان شەهید كرا و ژنەكەى هاوراى كرد، هەریەك لە حەسەن و حوسەین و چەند كەسێكی تر چوونە ژوورەوە، سەیریان كرد عوثمان شەهید كراوە و سەری بڕراوە.[11]
ئیبنولعەرەبی لەو بارەیەوە دەڵێت:
ئەوەش چەسپاوە كە حەسەن و حوسەین و ئیبن زوبەیر و ئیبن عومەر و مەروان هەموویان بەچەكەوە چوون بۆ ماڵ-بۆ بەرگرى كردن لە عوثمان- بەڵام ئەو پێی وتن بڕیارم بۆتان ئەوەیە بگەڕێنەوەو چەكەكانتان دابنێن و لە ماڵی خۆتان بمێننەوە...
عەبدوڵاى كوڕی عامری كوڕی رەبیعە دەڵێت: من لەگەڵ عوثمان لە ماڵەوە بووم، وتى بزانە كێ گوێڕایەڵی فەرمانى منە پێی بڵێ دەست و چەكى بگرێتەوەو بەكاری نەهێنێت، پاشان وتى ئەی ئیبن عومەر هەستە-ئەوكات ئیبن عومەر شمشێرێكی بەدەستەوە بوو-بڕۆ ئەو هەواڵە بدە بە خەڵكەكە.
ئیبن عومەر و حەسەنى كوڕی عەلیش چوونەدەرەوەو –ئاشووبگێڕانیش- چوونە ناو ماڵەكەو عوثمانیان كوشت...
حەسەنى كوڕی عەلى كۆتا كەس بوو كە لەلاى مابوویەوە، چونكە حەسەن و حوسەین و ئیبن عومەر و ئیبن زوبەیر و مەڕوان هاتبوون بۆ لاى، ئەویش زۆر جەختى لێكردنەوە چەكەكانیان دابنێن و بچنەدەرەوەو بچنەوە بۆ ماڵی خۆیان...[12]
[1] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 86.
[2] - ربيع الأبرار للزمخشري، ج1، ص 281.
[3] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج3، ص 209.
[4] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 152.
[5] - الكامل في التأريخ لابن الأثير، ج2، ص 447.
[6] - الكامل في التأريخ لابن الأثير، ج2، ص 459.
[7] - الكامل في التأريخ لابن الأثير، ج3، ص 461.
[8] - الكامل في التأريخ لابن الأثير، ج2، ص 448.
[9] - العوصم من القواصم، تحقيق محب الدين الخطيب و محمود مهدي الأستانبولي، ط2، دار الجيل(بيروت-1987)، ص 85- 88.
[10] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج3، ص 452.
[11] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج3، ص 459.
[12] - العواصم من القواصم لابن العربي.