ناوى عەبدوڵاى كوڕی موغەففەلى كوڕی عەبدغەنەمى موزەنیە، كونیەكەى ئەبووسەعید یان ئەبووعەبدورەحمان یان ئەبووزیادە، یەكێكە لە بەشداربوانى بەیعەتى ريضوان.[1]
عەبدوڵا دەڵێت گەمارۆی خەیبەرمان دابوو كە كەسێك قاپێكی لە پێستە دروستكراوى فڕێدا كە چەوری تێدا بوو، ویستم هەڵیبگرم، لامكردەوە پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بینی، شەرمم لەو كرد.[2]
عەبدوڵا دەڵێت لە فەتحى مەككەدا پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بینی بەسەر وشترەكەیەوە بوو و سوورەتى فەتحى دەخوێند و جار جارە هەندێكی دووبارە دەكردەوە.[3]
لە غەزاى تەبووكدا عەبدوڵا ویستی بەشدارى بكات، بەڵام لەبەرئەوەى هیچ پێداویستیەكى جەنگى نەبوو، داواى لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كرد تا پێداویستی جەنگى بۆ دابین بكات، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) تواناى نەبوو، چونكە چەند كەسێكی تریش وابوون، ئەو چەند كەسە لەتاو نەبوونى تواناى بەشدارییان لە غەزاكەدا دەستیان كرد بە گریان، خواى گەورەش ئەو هەڵوێستەى ئەوانى لە قورئاندا باسكردووە.[4]
دەستەیەك لە هاوەڵان هاتن بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ژمارەیان حەوت كەس بوو، بریتی بوون لە سالیمی كوڕی عومەیر و عولبەی كوڕی زەید و عەبدورەحمانى كوڕی كەعب و عەمرى كوڕی حومام و عەبدوڵاى كوڕی موغەففەل و هەرمى كوڕی عەبدوڵا و عیرباضى كوڕی ساریە، داوایان كرد لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا پڕچەكیان بكات تا بتوانن بەشدارى غەزاى تەبووك بن، چونكە ئەمانە كەمدەرامەت و دەستكورت بوون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی راگەیاندن هیچی لەبەردەست نیە تا داواكەیان بێنێتەدى، یامینی كوڕی عەمر دەڵێت گەیشتم بە عەبدوڕەحمانى كوڕی كەعب و عەبدوڵاى كوڕی موغەففەل دەگریان، وتم بۆچی دەگرین؟ وتیان چووین بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا چەكمان پێبدات بۆ بەشدارى جەنگ بەڵام هیچی لا نەبوو و ئێمەش هیچمان پێ نیە تا بتوانین لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى غەزاكە بكەین، منیش وشترێكم پێدان و بڕێك شیریشم پێدان، ئەوەبوو لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەرچوون و بەشداریان كرد، بەڵام عولبە شەو لە ماڵ دەرچوو و دەستى كرد بە نوێژكردن و دەگریا و نزاى دەكرد.[5]
عەبدوڵاى كوڕی موغەففەل چەند فەرموودەى لە پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە:
عەبدوڵا دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سێ جار فەرمووى(بين كل أذانين صلاة، -ثلاثا-لمن شاء)،[6] (نێوان هەموو دوو بانگێك-بانگ و قامەت- نوێژ هەیە، لە جارى سێیەمدا فەرمووى بۆ ئەو كەسەی خۆی بیەوێت).
عەبدوڵاى كوڕی موغەففەل دەڵێت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(إذا ولغ الكلب في الإناء فاغسلوه سبع مرات، وعفروا الثامنة بالتراب)،[7] (ئەگەر سەگ دەمى خستە ناو قاپەوە، حەوت جار قاپەكە بشۆن و جارى هەشتەم بە خۆڵ بیسون-بە قوڕ بیشۆن-).
عەبدوڵا لە سەردەمى خیلافەتى راشیدینیشدا ژیا و چوو لە بەصرە نیشتەجێ بوو، لە سەردەمى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططابدا یەكێك بوو لەو دە كەسەی كە خەلیفە ناردى تا خەڵكی بەصرە شارەزا بە دین بكەن، دواتریش لە فتووحاتى ئیسلامیدا بەشدارى كرد و لە فەتحى توستوردا یەكەم كەس بوو چوویە ناو شارەكەوە.[8]
عەبدوڵا لە سەردەمى دەسەلآتى ئیبن زیاد لە بەصرە وەفاتى كرد، سەبارەت بە ساڵەكەى هەریەك لە ساڵانى پەنجا و نۆ و شەست هاتووە، پێش مردنى وەسیەتى كردبوو ئەبووبەرزەى ئەسلەمى نوێژی لەسەر بكات، وەسیەتەكەشى پەیڕەو كرا،[9] رایەكیش دەڵێت لە ساڵی شەست و یەكی كۆچیدا وەفاتى كرد.[10]
[1] - أسد الغابة، ج3، ص 409.
[2] - صحيح البخاري، الرقم 301، صحيح مسلم، الرقم 3408.
[3] - صحيح البخاري، الرقم 4043، صحيح مسلم، الرقم 1364، سنن أبي داود، الرقم 1268، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 7787، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 19570، مسند الطيالسي، الرقم 945.
[4] - أسد الغابة، 3، ص 409.
[5] - دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 1970.
[6] - صحيح البخاري، الرقم 606، صحيح مسلم، الرقم 1429، صحيح ابن خزيمة، الرم 1215، سنن الدارمي، الرقم 1458، سنن ابن ماجة، الرقم 1158، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 1626، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 4167، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 20030.
[7] - صحيح مسلم، الرقم 448، صحيح ابن حبان، الرقم 1314، سنن الدارمي، الرقم 770، سنن أبي داود، الرقم 67، سنن ابن ماجة، الرقم 362، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 68، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 1075، سنن الدارقطني، الرقم 162.
[8] - أسد الغابة، ج3، ص 409.
[9] - أسد الغابة، ج3، ص 410.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 242.