سەرەتایەك دەربارەی فەرموودەناسی:

کورتەیەکی مێژوویی دەربارەی نەشونماکردنی فەرموودەناسی (علوم الحديث)و ئەو قۆناغانەی کەپیایدا تێپەر بووه:

لێكۆڵەرەوەی سەرناس تێبینی ئەوە دەکات، کەبنەماو پایەریشەییەکانی زانستی ریوایەت و گێرانەوەی فەرموودە لە قورئانی پیرۆزو سوننەتی پێغەمبەردا (صلی الله علیه وسلم)هاتووه، خوای گەورە لەقورئانی پیرۆزدا دەفەرمووێت: (يأيها الذين ءآمنوا إن جاءكم فاسق بنبإ فتبينوا)، واته: ئەی ئەوانەی برواتان هێناوه! ئەگەر کەسێکی تاوانبار هەواڵێکی بۆتان هێنا جا بكۆڵنەوە نەکا لە رووی نەزانییەوە بەخەلکی تر زیان بگەیەنن ، جا لەکارێ کەکردوتانه، پەشیمان ببنەوه، وە لەفەرموودەی پێغەمبەردا (صلی الله علیه وسلم) هاتووە کەدەفەرمووێت : «نصر اللە إمرأ سمع منا حديثا فحفظە حتی يبلغە غيره، فرب حامل فقە إلى من هو أفقە منه، ورب حامل فقە ليس بفقيه)، واته: خوا پێت بخاتە کاری کەسیکەوە کە شتێکمان لێ دەبیستی و بەو شێوەيەی کەبیستویەتی دەیگەیەنێتەوە جا هەندێ پێ راگەیەنرا و هەیە کە لە گوێگر وریاترەو تێگەیشتوتره. و لە گێرانەوەیەکی تر: وە هەندێ لەهەڵگری فیقه، هەیە کە کەسێکی تر هەیە لەو فيقهزانتره، وە هەندێ

کەس هەیە کە هەڵگری شەرع (فقە)ـه، و کەچی شەرعزان (فەقیه) نییه.

جا لەو ئایە تەپیرۆزە و لەو فەرموودە بەپێزەدا پرۆگرامی پێداگیری (التثبت) لە وەرگرتنی فەرموودە و چۆنیەتی وەرگرتنی لەرووی بێداری و شارەزایی و وردەکارییەوەی تیادایە لەگواستنەوەیدا بۆ کەسانی تر.

وہ گوێرایەلیەك بۆ فەرمانی خوای گەورەو پێغەمبەرەکەی (صلی الله علیه وسلم) هاوەڵان (رضی اللە عنهم) زۆر پێداگیریان دەکرد لەگواستنەوەی فەرمودەداو لەوەرگرتنیدا، بەتایبەتی کە ئەگەر گومانیان هەبوایە لە راستگۆیی گوێزەرەوەکەیدا هەرلەبەر ئەمەش بابەتی( رشتە: سەنەد) کە زۆر بەنرخە بۆ وەرگرتن یان وەرنەگرتنی فەرموودە هاتەکایەوه.

لە پێشەکی (سەحیحی موسلیم)دا، هاتووه، لە(ابن سیرین)ەوه، کەدەلێت: نە دەپرسرایەوە لەسەنەد، بەڵام کەفیتنە سەری هەڵدا، دەیان گوت، ناوی پیاوەکان؟ واتە ئەوانەی سەنەدەکە بڵێ، جا ئەوانەی کە ئەهلی سوننەبوون فەرمودەکانیان لێ وەردەگیرا ئینجا ئەوانەش کە(أهل البدع) بوون، فەرموودەیان لى وەرنەدەگیرا، جا لەبەرئەوەی کە فەرموودە لەدوای ناسینی سەنەدەکەیەوە نەبێت وەرناگیرێ، بۆیە زانستی (الجرح والتعديل) و قسەکردن لەسەر راوییەکان و ناسینی (متصل و منقطع)ـی، سەنەدەکان و ناسینی (العلل الخفية) هاتەکایەوەو وە دەرکەوت و هەروەها قسەکردن لەسەر هەندێ راوی هاتەکایەوە بەڵام بەکەمی ئەمەش لەبەر کەمی گێڕەرەوەی تانەلێدراو (مجروح) لەسەرەتاوه، و پاشان زانایان لەم بارەیەوە زیاتر لایەنەکەیان فراوانتر کرد تا باسکردنی ئەو لێکولینەوە لەسەر زانست گەلێك کە پەیوەست بوون بەفەرموودەوە لەرِووی (ضبط) کردن و چۆنیەتی هەلگرتن و دانەوەیەوە و ناسینی (ناسخ و منسوخ) و (غريب) و هتد .... هاتەکایەوە ئەمە زانایان بەسەرەکی دەیان گواستەوە.

پاشان شتەکە بەرەو پیش چوو، وہ وای لێهات ئەو زانستانە دەنوسرانەوە و تۆمار دەکران، بەڵام لەچەند شوێنێکی پەراگەندەوە لەکتێبەکاندا، کەبەزانستەکانی تریشەوە تێکەل کرابوون، وەك زانستی (أصول) و زانستی (فقه) و زانستی (حدیث) وہ کتێبی (الرسالة) و کتێبی (الأم)ـی، ئیمامی شافیعی، جا لەكۆتاییدا کەزانستەکان پێگەیشتن و زاراوەش (الأصطلاح) جێگیر بوو، هەموو زانستی سەربەخۆ بوو، لەهی تر جیا بووه، کە ئەمەش لەسەدەی چوارەمی هیجریدا بوو، زانایان ئەم زاراوەناسييە(علم المصطلح)یان، لەکتێبی سەربەخۆدا جیا کردەوه، یەکەم کەسێك کەکتێبی تایبەتی تیادا دانا (القاضي أبو محمد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزي) بوو، کەلەسالی (360ك)دا، کۆچی دوایی کردووه، و دانەری پەرتووکی (المحدث الفاصل بين الراوی والواعی ) یه.


ئامادەکردنی: ستافی زانستی ماڵپەڕی ئیبن صەلاحی شارەزوور