ئەشعەثى كوڕی قەیس(رضي الله عنه):
ناوى ئەشعەثى كوڕی قەیسی كوڕی مەعدیەكریبی كوڕی موعاویەى كیندیە، كونیەكەى ئەبوو موحەممەدە، بە وەفد هاتووەتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)،لە ساڵی دەى كۆچیدا و هاودەم بە شەست سوار لە ناوچەی كیندەوە هاتن،[1] ئەشعەث لە پاشایانى كیندە بوو و ناوى خۆی مەعدیەكریب بوو، بەڵام نازناوەكەى ئەشعەث بوو.[2]
برایەكى هەبوو بە ناوى ئیبراهیم كە ئەویش هاتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و موسڵمانبوونى خۆی راگەیاند،[3] هەروەها ئەشعەث كچێكیشی هەبوو بە ناوى جەعدە.[4]
كاتێ ئەشعەث هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە ساڵی دەى كۆچیدا بوو، بە پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) وت: تۆ لە ئێمەیت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (نحن بنو النضر بن كنانة ..)، (ئێمە لە بەنو نەضری كوڕی كینانەین)، ئەشعەث دەیوت ئیتر هەركەس بهاتایە بۆ لام و نكووڵی بكردایە لە قوڕەیشی بوونى بەنى نەضری كوڕی كینانە جەلدم لێدەدا. [5]
كاتێ وەفدەكە چوون بۆ مزگەوت بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، كاروانەكە ئەندامانى وەفدەكە كلیان كردبوو و جلێكیان لەبەر بوو كە رێژەیەك ئاوریشمی تێدابوو و بە زێڕیش رازێنرابوویەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرموون ( مەگەر ئێوە موسڵمان نەبون؟) وتیان بەڵێ، فەرمووى (دەى ئەوە چیە لەبەرتانە؟)، ئەوانیش لایانبرد، كاتێ ویستیان بگەڕێنەوە بۆ وڵاتى خۆیان، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دە ئۆقیەی بەخشی بە هەركامیان، دوانزە ئۆقیەشی بەخشی بە ئەشعەث.[6]
ئەشعەث لە دواى وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە ئیسلام هەڵگەڕایەوە، بەڵام بەند كرا و هێنرا بۆ لاى خەلیفەى باوەڕداران ئەبووبەكری صدیق، لەوێ ئەشعەث موسڵمانبوونى خۆی راگەیاندەوە، خەلیفە خوشكێكی خۆى بەناوى ئوم فەروە لێ مارەكرد، ئەشعەثيش چوویە ناو بازاڕ و هەرچی وشترێكى بەدیدەكرد بە شمشێر سەری دەبڕی، خەڵكى كە ئەوەیان دى وتیان هەمدى ئەشعەث لە ئیسلام هەڵگەڕایەوە، ئەشعەث وتى نا سوێند بەخوا لە ئیسلام هەڵنەگەڕاومەتەوە، بەڵكو خەلیفە خوشكەكەى خۆی لێ مارە كردوم و ئەگەر لاى خۆمان بوایە خواردنى ئاهەنگەكەى زۆر لەمە زیاتر دەبوو، دەى خەڵكینە لەو گۆشتەى بخۆن، ئەى خاوەن وشترەكان ئێوەش وەرن و پارەى وشترەكانتان وەبگرن.[7]
ئەو كەسەی ئەشعەثى بەندكردو ناردى بۆ لاى خەلیفە، زیادى كوڕی لوبەید بوو كە لەكاتى وەفاتى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) والى حەضرەمەوت بوو.[8]
ئوم فەروەى كچی ئەبوو قوحافە لە ئەشعەثهوە منداڵێكى بوو بە ناوى موحەممەد.[9]
دواتر ئەشعەث بەشدارى كرد لە فتووحاتى ئیسلامیدا و لە هەریەك لە غەزاكانى یەرمووك لە شام و قادسیە لە عێراق و چەند غەزایەكى تریشدا بەشدارى كرد، ئینجا چوو لە كووفە نیشتەجێ بوو، لە جەنگى صفینیشدا لە ریزى سوپاى خەلیفە عەلى كوڕی ئەبووطالیبدا بەشدارى كرد.[10]
لە غەزاى یەرموك لەشام چاوێكى لەدەستدا، بەڵام بەوەوە نەوەستا و چوو بۆ عێراق بۆ جیهاد،[11] لەوێ لەگەڵ سەعددا بەشدارى جەنگەكانى قادسیەو مەدائین و جەلەولا و نەهاوەندى كرد.[12]
سەبارەت بە مردنى سێ را هەیە، رایەكیان دەڵێت چل شەو دواى شەهید بوونى عەلى كوڕی ئەبوو تالیب كۆچی دوایی كرد،[13] رایەكى تر پێی وایە لە ساڵی چلى كۆچیدا وەفاتى كردووە،[14] رایەكى تر پێی وایە ساڵی 42 كۆچی وەفاتى كردووە و حەسەنى كوڕی عەلى نوێژى لەسەر كردووە، بەڵام ئیبن ئەثير بەرپەرچی ئەمە دەداتەوەو دەڵێت لەو كاتەدا حەسەنى كوڕی عەلى لە ساڵی چل و دووى كۆچیدا لە كووفە نەبووە،[15] بەڵام ئیبن سەعد دەڵێت لەو كاتەدا هێشتا حەسەن لە كووفە بوو و سەرقاڵی رێككەوتن بوو لەگەڵ موعاویەو نوێژی لەسەر ئەشعەث خوێند،[16] لە كاتى وەفاتیدا ئەشعەث تەمەنى شەست و سێ ساڵ بوو.[17]
ئەشعەث فەرموودەیەكى لە پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە كە دەفەرموێت (إن أشكر الناس لله أشكرهم للناس)،[18] (بەراستی ئەو كەسە زۆر سوپاسگوزارە لاى خوا كە زۆر سوپاسی خەڵك بكات).
سوپاسكردنى خەڵك لەسەر چاكە پێویستە و واجبێكی سەرشانمانە وەك چۆن لە فەرموودەى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) هاتووە دەفەموێت (لا یشكر الله من لا یشكر الناس)،[19] (ئەوەى سوپاسی خەڵك نەكات سوپاسی خوا ناكات).
ئەشعەثى ئەنصارى (رضي الله عنه):
ناوى ئەشعەثه و لە پشتیوانانە، وردەكارى لەسەر ژیانى بەردەست نیە، بەڵام ئیبن حەجەر ناوى هێناوە و گێڕانەوەیەكیشی هێناوە كە دوو براى پشتیوانى هەبوون یەكێكیان ناوى ئەشعەث بوو، لە سوپایەكى موسڵماناندا بەشدارى غەزاى كرد، ژنى ئەو كەسەكەى تر بە پیاوەكەى وت ئەرێ ناڕوانیت بۆ براژنەكەت پیاوێكى لەگەڵە قسەی لەگەڵ دەكات، ئەویش سەركەوت و سەیری كرد پیاوێ لەگەڵ براژنەكەیدایە و ژنەكە مریشكى ورد دەكرد و پیاوەكەش ئەم شیعرەی دەوت:
و أشعث غزه الإسلام مني خلوت بعرسه ليل التمام
ئەویش چوو و داى بەسەر پیاوەكەدا و كوشتى و دواتر فڕێی دا، خەلیفە عومەرى كوڕی خەتتاب ئەوەى بیستەوە، وتى هەركامتان زانیارى لەو بارەوە هەیە سوێندى ئەدەم بە خوا باسی بكات، بەكری كوڕی شەدداخ هەستاو وتى من ئاگادارم، عومەر وتى الله أكبر، بەكر وتى فلآنە كەس چوو بۆ غەزاو منى راسپارد ئاگادارى ماڵ و خێزانى بم، منیش كە چوومە بەردەرگاى ماڵیان دەبینم ئەم جوولەكەیە لەوێ بوو و ئەم شیعرەى دەوت، خەلیفەش كە ئەو بەسەرهاتەى بیست تۆڵەى خوێنى جوولەكەكەى وەلانا.[20]
[1] - أسد الغابة، ج1، ص151.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 87.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص69.
[4] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج5، ص165.
[5] - سنن ابن ماجة، الرقم 2608، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 21277، مسند الطيالسي، الرقم 1130، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 64، حسنه شعيب الأرناؤوط، صححه الألباني في سلسلة الأحاديث الصحيحة، الرقم 2375.
[6] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص328.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص88.
[8] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص598.
[9] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص134.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص88.
[11] - أسد الغابة، ج1، ص152.
[12] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص134.
[13] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 88.
[14] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص134.
[15] - أسد الغابة، ج1، ص152.
[16] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج6، ص22.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص88.
[18] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 21278، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 11241، مسند الطيالسي، الرقم 1129، مسند ابن أبي شيبة، الرقم 876، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 428، قال الأرناؤوط صحيح لغيره و هذا إسناد ضعيف، ضعفه الألباني في السلسلة الضعيفة، الرقم 5339.
[19] - سنن أبي داود، الرقم 4198، سنن الترمذي،الرقم 1926، صحيح ابن حبان، الرقم 3466، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 7733، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 520، مسند الطيالسي، الرقم 2602، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 11240، صححه شعيب الارناؤوط و أحمد شاكر، كما صححه الألبانى في سلسلة الأحاديث الصحيحة، الرقم 416.
[20] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص89.