ئمروئولقەیسی كوڕی عابس(رضي الله عنه):
ئمروئولقەیسی كوڕی عابسى كوڕی مونذیری كوڕی ئمروئولقەیسی كیندیە، وەك وەفد هاتووەتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و موسڵمان بووەو بەردەوامیش لەسەر موسڵمان بوونەكەى ماوەتەوە پاش ئەوەى بەشێكى بەرچاوى هۆزەكەى لە ئیسلام هەڵگەڕانەوە،[1] لە كووفە نیشتەجێ بوو،[2] شاعیرێكى دیار بووەو شیعری دەوت،[3] سەبارەت بە هەڵگەڕانەوەى خەڵكى لە ئیسلام شیعری نووسیوە.[4]
جارێك ئەم هاوەڵە لەسەر زەوى و زار لەگەڵ كەسێكى حەضرەمیدا كێشەى هەبوو، هەردوولا رێككەوتن كێشەكە ببەنەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، كاتێ چوونە خزمەتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە كەسە حەضرەمیەكەى فەرموو بەڵگەت پێیە یان دەبێت ئەو سوێند بخوات، كابرا وتى ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەگەر ئەو ئامادە بێت سوێند بخوات من واز لە زەویەكە دێنم بۆی،[5] لە ریوایەتێكى تردا هاتووە كە كابرا وتى ئەى پێغەمبەرى خوا ئەو گوێی لێ نیە سوێند بخوات،[6] ئەم گێڕانەوەشیان دروستترە چونكە لە كتێبەكانى فەرموودەدا زیاتر بەم جۆرە هاتووە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى بەس ئەتوانیت ئەوەى پێ بكەیت، پاشان چوون تا سوێندەكە بخوات، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى:( من اقتطع أرضا ظالما ، لقي الله وهو عليه غضبان)،[7] (هەر كەس بەستەم زەویەك دابڕ بكات بۆ خۆی ئەوە كە دەگاتەوە بە خوا، خواى گەورە زۆر لێی تووڕەیە)، ئمروئولقەیس وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەى ئەگەر ئەوەى بزانێت مافی خۆیەتى بەڵام دەستبەردارى ببێت چی بۆ هەیە؟ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (الجنة) واتە بەهەشتى بۆ هەیە، ئمروئولقەیس وتى دەى ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) من تۆ بە شایەت دەگرم كە وا دەستبەردارى بووم.[8]
ئەو هاوەڵەش كە ئەو كێشەى هەبوو لەگەڵ ئمرئولقەیسدا رەبیعەى كوڕی عەیدان بوو.[9]
ئمروئولقەیس لە جەنگى یەرمووكیشدا بەشداری كرد، هەروەها لە گەمارۆی قەلآى (نجیر) یشدا بەشدار بوو، كاتێ لە ئیسلام هەڵگەڕاوەكان هاتنە دەرەوە تا لەگەڵ موسڵمانان بجەنگن ئمروئولقەیس مامى خۆی گرت و ویستى بیكوژێت، چونكە مامى یەكێك بوو لە هەڵگەڕاوەكان، مامى پێی وت ماڵ وێران مامى خۆت دەكوژیت؟ ئەویش وتى تۆ مامى منیت بەڵام اللە خوامە، ئینجا مامى خۆی كوشت،[10] ئەم ئاكارەش لاى ژمارەیەك لە هاوەڵانى تر بینراوە كە لە پێناو ئیسلامدا بەرامبەر كەسە نزیكە بێباوەڕە جەنگاوەرەكان وەستاون، هەیانبووە ئامادە بووە ئەو كەسە نزیكەى بكوژێت، هەیانبووە خۆی لێ دوور گرتووە چونكە ناخى ئەوەى پێ سەخت بووە و حەزى كردووە بە دەستى موسڵمانێكى تر بكوژرێت نەك بە دەستى خۆی.
ئمروئولقەیس یەكێك بوو لەو كەسانەى هاودەم بە پاڵپشتانى ئیسلام مایەوەو دژى لە ئیسلام هەڵگەڕاوەكان دەوەستایەوەو بانگى دەكردن تا بگەڕێنەوە ناو ئیسلام، بەتایبەت زۆر لەگەڵ هۆزەكەى خۆیدا هەوڵی دەدا، هەروەها نامەى نووسی بۆ ئیمامى ئەبووبەكر و تێی گەیاند پەناى كەسێ نادات لە ئیسلام هەڵگەڕابێتەوە، ئەوەشی لەم شیعرەدا دەربڕی:
الا بلغ أبا بكر رسولا
وبلغها جميع المسلمينا
فليس بمجاورا بيتي بيوتا
بما قال النبي مكذبينا[11]
چەند گومانێك:
ئەم هاوەڵە ویستوویەتى بەشێك لە زەوى هاوەڵێكى تر داگیر بكات، بۆیە ئەمە جۆرێك لە ستەم بووە لاى ئەم هاوەڵەو هەوڵیداوە لەپێناو دنیادا فێڵ بەكاربهێنێت، هەروەك دەبینین هاوەڵەكەى تر ی دەڵێت ئەم كەسە گوێی لێ نیە سوێندى بە ناهەق بخوات.
كاتێ ئمروئولقەیس زانى ئەگەر ئەو سوێندە بخوات توورەیی خواى بەردەكەوێت ئینجا ئامادە نەبوو سوێند بخوات و پاشەكشەى كرد.
هاوەڵان لە پێناو دنیادا بەرامبەر بە یەكدى وەستاون وەك چۆن لەم نموونەدا دیارە.
شرۆڤەى گومانەكان
خواى گەورە ئەوەى لە موسڵمان حەرام نەكردووە هەوڵ بدات بۆ ژیانى دنیا، بەڵكو خواى گەورە فەرمانى كردووە بە موسڵمان پشكى دنیای لەبیر نەكات، بۆیە حەزو ویستى دنیایی لاى موسڵمان شتێكى عەیبەو حەرام نیە، حەرامى و عەیبیەكەى كاتێك دەست پێ دەكات ئەو كەسە دنیای لێ ببێتە شوێنى مانەوەی هەمیشەیی و لە پێناو دنیادا هەنگاونان بۆ دەستكەوتى رۆژی دوایی لەبیر بكات یان سست بێت تیایدا، هەروەها یان ئەوەى هەوڵ بدات بە رێگەى ناڕەوا بەدەستى بهێنێت وەك ئەوەى بە زۆر و ستەم یان بە فێڵ مافێكى كەسێكى تر داگیر بكات، لە ئەزموونى هاوەڵاندا ئەمە بەدى ناكەین، چونكە دەبینین زۆر بە ئاسانى لە ماوەیەكى كەمدا لەیەكدى گەیشتون و كێشە ماددیەكانى نێوانیان چارەسەر كردون، هەیانبووە بۆ فەوتانى نوێژێكى باخێكى كردووە بە خێر، كەسی وەك ئیمامى ئەبووبەكر كە لەسەر دارخورمایەك كێشەى لەگەڵ هاوەڵێك دەبێت، زۆر بە خێرایی كێشەكەیان لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چارەسەر دەكەن بێ ئەوەى كاتژمێرێك بخایەنێت، هەروا ئەم هاوەڵەش وەك دەبینین هێندە دڵنیایە كە مافی خۆیەتى ئامادەیە كێشەكە ببەنەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەمەش فەرمانى خوایە كاتێك كێشەیەك هەبوو بیبەینەوە بۆ لاى فەرمانى خواو پێغەمبەرەكەى، خۆ ئەوان هەردووكیان دەیانزانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەلایەن خواى گەورەوە رێنموونى و زانیارى بۆ دێت، وەك چۆن خواى گەورە هەندێ كێشەى نهێنى هەڵماڵی بۆ پێغەمبەرەكەى و رووى راستى رووداوەكانى بۆ خستەڕوو، ئەم دوو هاوەڵە دەیانزانى دەكرێ خواى گەورە راستى ئەم مەسەلەى ئەمان بخاتە روو، بۆیە هەركامیان نیەتى خراپی هەبوایە ئامادەیی نەبوو كێشەكە بباتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، بەڵكو دوو راى جیاوازیان هەبووەو هەركام خۆیان بە خاوەن ماف زانیوەو هەردووكیش رازى بون بە بڕیارى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، بۆیە ئەمە بەراست زانینی راى هەردووكیان نیە لەمەدا، بەڵكو ئەو مافە هی یەكێكیان بووەو یەكێكیان هەڵە بووە، بەڵام هەردووكیان لە نیەتدا خۆیان بەراست داناوە نەك ویستى داگیركردنیان بێت بەو بەڵگەى خێرا كێشەكەیان بردەوە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و بە بڕیارى ئەویش رازى بوون.
هەروەها دەبینین ئەم دوو هاوەڵە كە كێشەكەیان هەیە پێكەوە دەچن بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بێ ئەوەى كەسێك بیانبات یان خەڵكێك بكەونە نێوانیانەوە، واتە هێندە مەسەلەكەیان لا ئاسان بووە، هەرچەندە دەمەقاڵە لەنێوانیاندا هەبووبێت، بەڵام نەگەیشتوەتە ئاستێك لێدانى بەرامبەرى تێدا بێت، بۆیە لە ماوەیەكى كەمدا دەچنە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و كێشەكەیان چارەسەر دەكەن.
دەبینین ئمروئولقەیس بە راشكاوانە بە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)دەڵێت ئەو لەسەر هەقە، بەڵام ئەگەر واز بێنێت لەو هەقەى لە بەرامبەردا چی پاداشتێكى دەست دەكەوێت؟ كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت بەهەشت، خێرا بێ بیر لێكردنەوە واز دێنێت لەو زەویەى كە ماوەیەك بوو كارى تێدا دەكرد، هەروەها ئەو هەرچەندە دڵنیا بوو ئەوە مافی خۆیەتى، بەڵام بە پێویستى نەدەزانى بۆ مەسەلەى زەویەك كارى بگەیەنێتە سوێندخواردن ئەگەرچی پاش ئەوەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) داواى كرد سوێند بخوات ئامادەیی هەبوو، بەڵام خێرا بیری كردەوە لە بەرامبەر وازهێنان لەوە بۆ قیامەتى چی دەست دەكەوێت.
دەبینین هاوەڵان كێشەیان هەبووەو ئەوەش جیاوازیەكە لەنێوان مەسەلەى عەدالەتى هاوەڵان و مەعصووم بوونیاندا، هەڵەو كەموكورتى كەم لەناو عەدالەتدا جێى دەبێتەوە، چونكە عەدالەت ئەوەیە كەسەكە لەسەر مەردایەتى و خواناسی و كارى چاكە راهاتبێت و ژیانى لەسەر ئەوە بباتەسەر، لەوەشدا هەر كەموكورتى و هەڵە و نەپێكان دەبێت، بەڵام ئامانجى سەرەكى رەزامەندى خوایەو ئەو كەموكورتى و هەڵە یان نەپێكانە جۆربەجۆرانەش نابنە هۆی لادانى ئەو هاوەڵە لە رێی راستى، بەڵام لە مەعصومیەتدا تاكە هەڵەیەك قبووڵ نیە، ئەمەش دوورە لە مەنهەجى ئەهلى سوننەوە.
ئمروئولقەیسی كوڕی ئەصبەغی كەلبی(رضي الله عنه):
چووەتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) وەك نوێنەر دایناوە لەسەر كەلب، واتە بە فەرمانى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەمیری هۆزەكەى خۆى بووە و لەو پۆستەشدا مایەوە تا دواى كۆچی دوایی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، كاتێكیش خەڵكى ناوچەكە لە ئیسلام هەڵگەڕانەوە، ئەم هاوەڵە بە باوەڕدارى مایەوە.[12]
ئیبن عەبدولبەر دەڵێت وا گومان دەبەم ئەمروئولقەیس خاڵۆی ئەبووسەلەمەى كوڕی عەبدورەحمان بووبێ، چونكە دایكی ئەبوو سەلەمە ناوى تەماضوری كچی ئەصبەغ بووە.[13]
[1] - أسد الغابة، ج1، ص 175.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، 1، ص112.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص 175.
[4] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص106.
[5] - الإصابة في تمييز الصحابة، 1، ص112.
[6] - صحيح مسلم، الرقم 225.
[7] - صحيح مسلم، الرقم 226، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18480، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 17886، الإيمان لابن مندة، الرقم 586.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 112.
[9] - أسد الغابة، ج1، ص175، صحيح مسلم، الرقم 226.
[10] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص104، الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص112.
[11] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص112.
[12] - أسد الغابة، 1، ص175، الإصابة في تمييز الصحابة، 1، ص111.
[13] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص106.