زەیدی كوڕی سوراقە(رضي الله عنه)
ناوى زەیدی كوڕی سوراقەى كوڕی كەعبە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان لە بەنى نەججار، دواى سەردەمى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ژیا و لە ساڵی پانزەى كۆچی و لە جەنگى جیسر ئەبوعوبەید لە قادسیەدا شەهید بوو.[1]
زەیدی كوڕی صامت (رضي الله عنه)
ناوى زەیدە، یان دەوترێت ناوى یەزیدە، سەبارەت بە ناوى باوكى دەوترێت ناوى صامتە، رایەكیش دەڵێت: بەڵكو ناوى نوعمان بووە، كونیەكەى ئەبوو عەییاشی زورقیە، زیاتر بە كونیەكەى ناسراوە.[2]
ئەبووعەییاش دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە لە عوسفان بوو، بێباوەڕەكانیش لە ناوچەی ضوجنان بوون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نوێژی نیوەڕۆی دەكرد، كاتێك بێباوەڕان بینیان نوێژی دەكرد، پیلانیان دانا تا هێرشی ببەنەسەر، كە كاتى نوێژی عەسر هات، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خەڵكی بە دوو ریز ریز كرد و نوێژی دابەست و هەموان نوێژیان دابەست، دواتر كە چوو بە ركوعدا هەموان چوون بە ركوعدا، دواتر كە چوو بە سوجدەدا ریزی یەكەم لەگەڵیدا سوجدەیان برد و ریزی دووەم بە چەكەكانیانەوە مانەوەو روویان لە دوژمن بوو، كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەری بەرز كردەوە ئەوكات ریزی دووەم سوجدەیان برد...[3]
زەیدی كوڕی عاصم (رضي الله عنه)
ناوى زەیدی كوڕی عاصمی كوڕی عەمرە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان لە بەنى نەججار، هەم لە بەیعەتى عەقەبەو و غەزاى بەدریشدا بەشدار بوو.[4]
هەریەك لە زەید و عەبدوڵاو حەبیبی كوڕی و نوسەیبەى كچی كەعبی ژنى لە بەیعەتى عەقەبەدا بەشدار بوون، هەروەك هەرچواریان پێكەوە لە غەزاى ئوحودیشدا بەشدارییان كرد.[5]
نوسەیبەى ژنى زەید كە بە ئومموعمارە ناسرابوو لە غەزاى ئوحوددا دوانزە جار بریندار بووبوو، دواتریش ژیا و لە دواى وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە جەنگى یەمامەدا بەشدارى كرد و دەستیشی بڕا، كاتێك دواى جەنگەكە گەڕایەوە بۆ مەدینە هێندە رێز و گەورەیی هەبوو ئەبووبەكرى خەلیفەى باوەڕداران دەچوو بۆ لاى و پرسیاری لێدەكرد.[6]
زەیدی كوڕی عوبەید(رضي الله عنه)
ناوى زەیدی كوڕی عوبەیدە، لە پشتیوانانە لە ئەوسیەكان، لە گێڕانەوەیەكدا هاتووە كە یەكێك بووە لە بەشداربوانى غەزاى بەدر، دواتریش ژیا تا لە غەزاى موئتەدا شەهید بوو.[7]
زەیدی كوڕی قەیس(رضي الله عنه)
ناوى زەیدی كوڕی قەیسە، دواى وەفاتى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ژیا و لە جەنگى یەمامەدا دژ بە موسەیلەمەى درۆزن بەشدارى كرد و تیایدا شەهید بوو.[8]
زەیدی كوڕی لەبید(رضي الله عنه)
ناوى زەیدی كوڕی لەبیدە، لە پشتیوانانە، یەكێكە لە بەشداربوانى بەیعەتى عەقەبە.[9]
زەیدی كوڕی موزین (رضي الله عنه)
ناوى زەیدی كوڕی موزینى كوڕی قەیسە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان، كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) برایەتى خستە نێوان كۆچەران و پشتیوانانەوە هەریەك لە زەید و ميسطهحى كرد بە براى یەك، زەید یەكێك بوو لە بەشداربوانى غەزاى بەدر.[10]
زەیدی كوڕی میلحان (رضي الله عنه)
ناوى زەیدی كوڕی میلحانى كوڕی خالیدە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى ئوحود، دواى وەفاتى پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) ژیا و لە جەنگى جیسر ئەبوعوبەیددا شەهید بوو.[11]
زەیدی كوڕی ئەبووڕەبیعە
ناوى زەیدی كوڕی ئەبوورەبیعەیە، دەوترێت ناوى باوكى زەمعە بووە، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى حونەین و تیایدا شەهید بوو.[12]
زەیدی كوڕی ئەرقەم (رضي الله عنه)
ناوى ز ەیدی كوڕی ئەرقەمى كوڕی زەیدى كوڕی قەیسە، لە پشتیوانانە لە خەزرەیجەكان، سەبارەت بە كونیەكەى هەریەك لە ئەبووعەمر و ئەبوو عامر هاتووە.[13]
باوكى زەید وەفاتى كردبوو، بۆیە زەید لاى مامى دەمایەوەو مامى سەرپەرشتی دەكرد، مامى لەگەڵ خۆیدا دەیبرد بۆ غەزاكانیش.[14]
جارێك مامى شیعری دەهۆنیەوەو تیایدا هیواى شەهیدی دەخواست، شیعرەكە كاریگەر بوو و هەستی زەید بزواو دەستى كرد بە گریان، مامى بە گۆچانەكەى دەستی بە سووكى لێیدا و وتى باشە ئەگەر خوا شەهیدی بە من ببەخشێت و لە دەست ئەم دنیایە و خەڵكەكەى ئاسووەبم تۆ چ زیانێك دەكەیت.[15]
لە غەزاى ئوحوددا زەید ویستى بەشدارى بكات، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوی بە چووك دانا و لەبەر بچووكى تەمەنى رازى نەبوو لە غەزاكەدا بەشدار بێت، بۆیە گەڕاندیەوە، بەڵام دواتر لە غەزاى خەندەقدا بەشدارى كرد و ئەوەش یەكەم غەزا بوو كە تیایدا بەشدار بوو، رایەكیش دەڵێت: بەڵكو یەكەم غەزا تیایدا بەشدار بوو غەزاى مورەیسیع بوو.[16]
ئیتر دواى ئەوە زەید بەشدارى هەموو غەزاكانى دەكرد، تەنانەت لە حەڤدە غەزادا بەشدار بوو.
زەیدی كوڕی ئەرقەم كە هەتیو بوو و لاى عەبدوڵاى كوڕی رەواحە بووو ئەو سەرپەرشتی دەكرد، لە غەزاى موئتەدا هاودەم بە عەبدوڵا چوو و بەشدارى كرد، جا لەوێ كە شەو داهات عەبدوڵا بە هێواشی شیعری دەهۆنیەوەو دەیوت:
|
إذا أدنيتني وحملت رحلي
|
|
مسيرة أربع بعد الحساء
|
فشأنك فانعمي وخلاك ذم
|
ولا أرجع إلى أهلي ورائي
|
|
وجاء المؤمنون وخلفوني
|
بأرض الشام مشهور الثواء
زەید كە ئەو شیعرەى بیست دەستی كرد بە گریان، عەبدوڵاش بە گۆچانەكەى دەستی تێیخوڕی و وتى لاسار تۆ چ زەرەێك دەكەیت خوا شەهیدی بە من ببەخشێت و تۆیش لەگەڵ كاروانەكە بگەڕێیتەوە.[17]
ئەبووئیسحاق دەڵێ من لە كەنار زەیدەوە بووم، پێی وترا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چەند غەزاى كرد، وتى نۆزدە غەزا، وتیان تۆ لە چەندیدا بەشدار بوویت؟ وتى لە حەڤدەیاندا بەشدار بووم، وترا یەكەمیان چی بوو؟ وتى غەزاى عوشەیر.[18]
زەید دەڵێت: لە غەزایەكدا بەشداربووم، جا گوێم لە عەبدوڵاى كوڕی ئوبەی بوو-سەركردەى مونافیقەكان- دەیوت دەستگرۆی ئەوانەى دەورى پێغەمبەر مەبن تا دەورى چۆڵ بێت، ئەگەر بگەڕێینەوە مەدینە شكۆدار سەرشۆڕى تێدا دەردەكات، منیش چووم ئەوەم گێڕایەوە بۆ مامم-یان بۆ عومەر-، ئەویش لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) باسی كرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) منى بانگ كرد و منیش بەسەرهاتەكەم بۆ گێڕایەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناردى بە شوێن عەبدوڵاى كوڕی ئوبەی و هاوەڵانیدا، كە هاتن سوێندیان خوارد شتی وایان نەوتووە، بۆیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بڕواى بە قسەكەى ئەو كرد، ئیتر من تووشی دڵتەنگیەك بووم خەفەتى وام نەدیبوو، لە ماڵەوە بۆ خۆم دانیشتم، ئەوەبوو خواى گەورە ئایەتى دابەزاندە خوارەوە (إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ (1) اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ) پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناردى بە شوێنمدا، منیش چووم بۆ لاى، فەرمووى: (ئەى زەید خواى گەورە قسەكەى بە راست دانایت).[19]
زەید دەڵێت: ئێمە لە سەردەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) نوێژمان دەكرد و لە نوێژەكەماندا یەكێك ئیشی بەوى ترمان هەبوایە پێكەوە قسەمان دەكرد، ئەوەبوو ئایەتى خوا دابەزى (حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ) ئیتر فەرمانمان پێكرا لە نوێژدا بێدەنگ بین.[20]
زەید دەڵێت: جارێك ئازارى چاوم هەبوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هات و سەردانى كردم،[21] جا كاتێك چاك بوومەوە چوومە دەرەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرمووم (ئەگەر هەردوو چاوەكەت ئەوها بوونایە چیت دەكرد؟) منیش وتم خۆم رادەگرت و لاى خوا چاوەڕێی پاداشت دەبووم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (لو كانت عيناك لما بهما، ثم صبرت واحتسبت، للقيت الله عز وجل ولا ذنب لك)،[22] (ئەگەر هەردوو چاوت ئاوها بوونایەو تۆیش خۆراگر بوویتایەو لاى خوا چاوەڕێی پاداشت بوویتایە ئەوە كە دەگەیشتیتەوە بە خوا هیچ تاوانێكت لەسەر نەدەبوو).
دواى وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زەید بینایی لەدەستدا و دواتر خواى گەورە بینایی بۆ گێڕایەوە.[23]
زەید دەڵێت: من لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بووم، كابرایەك لە یەمەنەوە هات، وتى سێ كەس لە خەڵكی یەمەن لە ماوەى یەك پاكێتیدا چوونەتە لاى ژنێك و ژنەكەش دواتر منداڵێكی بووە، عەلى بە دوان لەوانى وت ئەو منداڵە بۆ ئەو كابرایە دەبێت، ئەوانیش هەڵچوون و هاواریان كرد، ئینجا بە دوانى تریانى وت دەى منداڵەكە هی ئەوەیە، ئەوانیش هەڵچوون، ئینجا بە دوانى تری وت منداڵەكە هی ئەوەیە، ئەوانیش هەڵچوون، واتە هەرجارەو دوانى پێكەوە كۆدەكردەوەو یەكێكیانى تاك دەخست، دواجار عەلى وتى تیروپشكتان بۆ دەكەم، كێ ناوى دەرچوو منداڵەكە بۆ ئەوەو دەبێت دوو لە سێی خوێن بایی بدات بەو دوانەكەى تر، تیروپشكی كرد و منداڵەكەى دا بەوەى ناوى دەرچوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە ئەو بەسەرهاتەى بیست پێكەنى تا دانەكانى پێشەوەى دەركەوتن.[24]
زەید دەڵێت جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) منى نارد و فەرمووى (بڕۆ بۆ لاى ئەبووبەكر دەبینیت لە ماڵی خۆیەو لەسەر كۆش دانیشتووەو خۆی كۆكردوەتەوە، پێی بڵێ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سەلامت لێ دەكات و پێت دەفەرمویت موژدەى بەهەشتت لێ بێت، پاشان بڕۆ تا دەگەیتە ثهنییە و لەوێ دەگەیت بە عومەر لەسەر گوێدرێژێكەو رووتاوەى سەری دەركەوتووە، پێی بڵێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەلامت لێ دەكات و دەفەرمویت موژدەى بەهەشتت لێ بێت، ئینجا بڕۆ تا دەچیتە بازاڕ و دەگەیت بە عوثمان كە تیایدا كڕین و فرۆش دەكات، پێی بڵێ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سەلامت لێ دەكات و دەفەرمویت موژدەى بەهەشتت لێ بێت پاش نارەحەتیەكى سەخت، منیش چووم و هەموو ئەو شتانەم بینی و فەرمانى پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بەجێگەیاند، بە هەركامم دەوت ئەویش دەیوت ئەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەكوێیە؟ منیش دەموت لە فلآنە شوێنە، هەموان لەگەڵم هاتن تا چووینە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، عوثمان وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) زەید هاتووە بۆ لام و پاش گەیاندنى سەلامى تۆ وتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتى: :(موژدەى بەهەشتت لێ بێت پاش نارەحەتیەكى سەخت)، ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) چ بەلآیەكم دێتەڕێ؟ سوێند بەوەى تۆی بە حەق ناردووە گۆرانیم نەوتووەو نیازو خواستم نەبووەو دەستى راستم نەداوە لە دواێنم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (ئائەوەیە).[25]
لە سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبووطالیبدا زەید لەناو سوپاى عەلیدا بوو و لە جەنگى صفیندا بەشدارى كرد، دواتر لە كووفە مایەوەو لە رۆژانى موختاردا لە ساڵی شەست و شەشی كۆچیدا وەفاتى كرد، رایەكى تریش دەڵێت: بەڵكو لە ساڵی شەست و هەشتى كۆچیدا وەفاتى كرد.[26]
زەید كەسی نزیك و هاوڕێی بەردەوام و جێمتمانەى عەلى كوڕی ئەبوو طالیب بوو.[27]
یەزیدی كوڕی حەییان دەڵێت: جارێك لەگەڵ حوصەین و عەمرى كوڕی موسلیمدا چووینە خزمەت زەیدى كوڕی ئەرقەم كە لە ماڵی خۆی بوو، حوصەین وتى ئەی زەید خێرێكی زۆرت هاتوەتەڕێ و پێغەمبەرى خوات (صلى الله عليه وسلم) بینیوە و فەرموودەت لێ بیستووەو لە دوایەوە نوێژت كردووە و لەگەڵیدا بەشدارى غەزاكان بویت، دەى فەرموودەیەكمان بۆ بگێڕەوە كە لە پێغەمبەرت (صلى الله عليه وسلم) بیستووە، ئەویش وتى برا ئازیزەكەم، تەمەنم زۆرەو پیر بووم و بڕێك لەوەى لە پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بیستبوو بیرم چووەتەوە، بۆیە هەركات خۆم فەرموودەیەكم بۆ گێڕانەوە لێم وەربگرن و هەركاتیش فەرموودەم نەگێڕایەوە زۆرم لێمەكەن.[28]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 605.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 610.
[3] - صحيح ابن حبان، الرقم 2927، صححه شعيب الأرناؤوط.
[4] - أسد الغابة، ج2، ص 349.
[5] - أسد الغابة، ج1، ص 542.
[6] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 281.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 613.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 605.
[9] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 619.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 620.
[11] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 621.
[12] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 605.
[13] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 589.
[14] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 166.
[15] - تاريخ مدينة دمشق، ج19، ص 259.
[16] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 589.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 84-85.
[18] - صحيح البخاري، الرقم 3753، صحيح مسلم، الرقم 3469.
[19] - صحيح البخاري، الرقم 4619، سنن الترمذي، الرقم 3317.
[20] - صحيح البخاري، الرقم 1157، صحيح مسلم، الرقم 870، صحيح ابن حبان، الرقم 2269، سنن الترمذي، الرقم 385، سنن أبي داود، الرقم 825، السنن الكبرى للنسائي، لرقم 1121، مسند احمد بن حنبل، الرقم 18856، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4920.
[21] - سنن أبي داود، الرقم 2712، حسنه الالباني في صحيح و ضعيف سنن أبي داود، الرقم 3102.
[22] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18923، حسنه شعيب الأرناؤوط.
[23] - سير أعلام النبلاء، ج3، ص 167.
[24] - سنن أبي داود، الرقم 1945، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 5518، صححه الالباني في صحيح و ضعيف سنن أبي داود، الرقم 2269.
[25] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 491.،
[26] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 589.
[27] - أسد الغابة، ج2، ص 329.
[28] - تاريخ مدينة دمشق، ج19، ص 258.