ناوى عیكریمەى كوڕی ئەبووجەهلى كوڕی هیشامى كوڕی موغیرەیە قوڕەیشی مەخزوومیە، كونیەكەى ئەبووعوثمانە.[1]
ئەبوجەهلى باوكى لە جەنگى بەدردا كوژرا، عەبدوڕەحمان دەڵێت لە بەدردا لە ریزدا وەستابووم، تەماشای راست و چەپی خۆم كرد، دوو منداڵی پشتیوانانم بینی، یەكێكیان وتی مامە گیان ئەبووجەهل دەناسیت؟ وتم بەڵێ، بۆچیتە برازاكەم؟ وتی بیستوومە قسەی وتووە بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، سوێند بەوەى گیانمى بەدەستە ئەگەر بیبینم وازى لێ ناهێنم تا دەیكوژم یان دەمكوژێت، ئەوی تریش هەمان شتی پێ وتم، منیش نیشانم دان و ئەوانیش كوشتیان و دواتر هاتنەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، فەرمووى كامتان كوشتی؟ هەركامیان وتى من، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى كەستان شمشێرەكەتان سڕیوە؟ وتیان نا، سەیری هەردوو شمشێرەكەى كرد و فەرمووى هەردووكتان كوشتووتانە.[2]
ئەبوجەهلى باوكى كە ناوى عەمر بوو، یەكێك بوو لە سەرسەختترین نەیارەكانى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، ئازارى زۆری پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) دەدا و زۆر دژایەتى دەكرد.
جارێك ئەبووجەهل لاى صەفا رێی گرت بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئازارى دا و قسەی پێ وت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەڵامى نەدایەوە، خزمەتكارێكی عەبدوڵاى كوڕی جودعانیش لە سەروو صەفاوە لە شوێنی خۆی بوو گوێی لەوە بوو، ئینجا چوو و چوویە ناو كۆڕی قوڕەیشیەكان لاى كەعبەو لەگەڵیان دانیشت، هێندەى نەبرد حەمزە بە كەوانەكەیەوە لە راوەوە هاتەوە، ئەوكات حەمزە هێشتا بێباوەڕ بوو، ئافرەتە خزمەتكارەكە چوو بۆ لاى حەمزە، ئەوكات پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەستابوو تا بگەڕێتەوە بۆ ماڵەوە، ئافرەتەكە بە حەمزەى وت ئاى ئەگەر ئەتبینی ئەبولحەكەم تۆزێ لەمەوبەر چی كرد بە موحەممەدى برازات، ئازارى دا و قسەی پێ وت، ئینجا چوو تا چوویە كۆڕی قورەیش لاى كەعبەو لەگەڵیان دانیشت و قسەی لەگەڵ موحەممەد نەكرد، حەمزە تووڕەیی دایگرت و بێ ئەوەى لاى هیچ كەس رابوەستێت چوو تا تەوافێكی كەعبە بكات و هیوادار بوو ئەبوو جەهل ببینێت، كە چوویە مزگەوت بینی ئەبووجەهل لەناو خەڵكەكەدا دانیشتووە، خێرا چوو بۆی و كە گەیشتە لاى بە كەوانەكەى توند دای بەسەر سەری ئەبووجەهلدا، چەند كەسێ لە بەنى مەخزووم هەستان تا بەرگری لێبكەن، وتیان ئەی حەمزە هەرچی سەیر دەكەین تۆیش لە ئایین هەڵگەراویتەتەوە، حەمزەش وتى جا كێ و چی شتێ هەیە رێگرم بێت، بەڵێ، من شایەتى دەدەم موحەممەد نێردراوى خوایە و ئەوەى دەیڵێت حەقە، سوێند بەخوا دەست هەڵناگرم، دەی ئەگەر راست دەكەن رێگریم لێ بكەن، ئەبوو جەهلیش وتى واز بهێنن لە ئەبوو عومارە من زۆر بە ناشیرینی قسەم وتووە بە برازاكەى، بەوە ئازارى قوەریشیش بۆ سەر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كەمى كرد.[3]
عیكریمە هاوشان بە باوكى لە غەزاى بەدردا دژ بە موسڵمانان بەشدارى كرد و تیایدا كوشتاری موسڵمانانى كرد، لەوانە رافیعی كوڕی موعەللاى شەهید كرد.[4]
كاتێك ئەبووجەهلى باوكى كوژرا، ئیتر سەركردایەتى بەنى مەخزووم درایە دەست عیكریمە.[5]
دواتر كە عیكریمە موسڵمان بووبوو، زۆر خەفەتى دەخوارد كە لە بەدردا بەشدارى كردووەو كە سوێندى زۆر قورسی بخواردایە دەیوت سوێند بەو خوایەی لە بەدردا رزگارى كردم.[6]
كە غەزاى بەدر تەواو بوو و ئەبووجەهل و ژمارەیەك سەركردەى تری قوڕەیش كوژرابوون، منالآنى ئەو سەركردانە هاودەم بە عیكریمە چوون بۆ لاى ئەبووسوفیان و وتیان ئەو سامانەى لە كاروانەكەدا هێناتان بیدەرە دەستمان تا بۆ تۆڵەی قوڕەیش بەكاریبهێنین، ئەویش رازى بوو، ئەوەبوو كەوتنە ئامادەكارى بۆ جەنگى ئوحود.[7]
عیكریمە لە غەزاى ئوحوددا دژ بە موسڵمانان بەشدارى كرد، لەو غەزایەدا خالیدى كوڕی وەلید سەركردایەتى سوارەى بێباوەڕانى دەكرد كە نزیكەی سەد سوارە بوون،[8] ئەمانە بەرەى راستی سوپاكە بوون، لە بەرەى چەپیشەوە سەد سوارەى تر هەبوون كە عیكریمەى كوڕی ئەبوو جەهل سەركردایەتى دەكرد.[9]
لە غەزاى خەندەقیشدا دووبارە عیكریمە دژ بە موسڵمانان بەشدارى كرد.[10]
هەریەك لە عیكریمەى كوڕی ئەبو جەهل و ئوبەى كوڕی شەریق و عوبەیدەى كوڕی حەكیم و چەندێكى تر بەشداربوون لە فرۆشتنى خوبەیبدا، فرۆشتیان بە عوقبەى كوڕی حارثى كوڕی نەوفەل، چونكە خوبەیب لە جەنگى بەدردا باوكى عوقبەى كوشتبوو، عوقبەش لە ماڵى خۆیدا خوبەیبی بەند كرد.[11]
خالیدى كوڕی وەلید كە ویستی موسڵمان بێت، پێشنیازى كرد بۆ عیكریمە تا موسڵمان بێت، بەڵام ئەو رازى نەبوو، خالید دەڵێت كاتێك خواى گەورە خێری هێنایە رێم و ئیسلامى خستە دڵمەوە و ژیری پێ بەخشیم، خۆم بە خۆمم دەوت خۆ من چی جەنگى دژ بە موحەممەد هەیە بینیم، چی جاریش چووبم كە گەڕاومەتەوە دەروونم پێی وتوم ئەو كارو شوێنە هی من نیە، موحەممەدیش بەمزوانە سەردەكەوێت، ئەوەبوو كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەرەو حودەیبیە هات بە سوارەى بێباوەڕانەوە دەرچووم و لە ناوچەی عوسفان رێم پێگرت، دواتر كە قوڕەیش رێككەوتن لەگەڵی وتم ئیتر بۆ كوێ بچم؟ بۆ لاى نەججاشی كە ئەوانەى چوون بۆ لاى نەججاشی لەوێ پارێزراون و خۆیشی بوەتە شوێنكەوتەى موحەممەد؟ یان بچم بۆ لاى هیرەقل و واز لە ئایینی خۆم بهێنم و ببم بە نەصرانى و جوولەكە و شوێن عەجەم بكەوم، یان وەك ئەو خەڵكەى تر لە ماڵی خۆم بمێنمەوە، .. ئینجا كە ویستم بچم بۆ مەدینە عیكریمەى كوڕی ئەبووجەهلم بینی و وتم وانازایت ئێمە لە هەڵەداین، وا موحەممەد سەركەوت بەسەر عەرەب و عەجەمدا، با بچین بۆ لاى و شوێنی بكەوین، گەورەیی ئەو بۆ ئێمەشە، بەڵام ئەو زۆر بە سەختى بەرپەرچی دامەوەو وتى ئەگەر تەنها من مابم شوێنی بكەوم شوێنی ناكەوم، منیش وتم دەی ئەم قسانەم لاى كەس باس مەكە.[12]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زۆر تووڕەبوو لە عیكریمە، چونكە ئەو دژایەتى زۆری موسڵمانانى دەكرد، بۆیە كاتێك چوو بۆ فەتحى مەككە، فەرمانى كرد چەند كەسێك هەن ئەگەر تەنانەت خۆیان هەڵواسیبوو بە كەعبەوە هەر دەبێت بكوژرێن، یەكێك لەوانە عیكریمە بوو،[13] جا عیكریمە كە ئەویە بیست بەرەو دەریا چوو و سوار كەشتیەك بوو، لەناو كەشتیەكەدا بوون كە گەردەلوولێك هات و هەموان هاواریان دەكرد و دەیانوت لێرەدا خواوەندەكانتان فریاتان ناكەون، عیكریمە وتى بەخوا لێرەدا تەنیا نیازپاكى رزگارم بكات لە وشكانیشدا هەر ئەوە رزگارم دەكات، خوایە بەڵێن بێت لەسەرم ئەگەر لەم بارەدا رزگارم بكەیت، بچم بۆ لاى موحەممەد و دەست بخەمە دەستی، چونكە دەزانم ئەو زۆر لێبوردەو بەخشندەیە.[14]
ئومموحەكیمی ژنى عیكریمە پاش فەتحى مەككە موسڵمان بوو،[15] چوویە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و داواى پەناى كرد بۆ عیكریمەی مێردی، پێغەمبەرى خواش (صلى الله عليه وسلم) داواكەى وەرگرت، ئەویش خێرا چوو بۆ یەمەن كە عیكریمە لەوێ بوو و پەناكەى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) پێ گەیاند، عیكریمەش هاودەم بە ئومموحەكیمی هاوسەری گەڕایەوە بۆ مەككە.[16]
كاتێك عیكریمە چوویە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وتى ئەی موحەممەد ئەم ئافرەتە دەڵێت تۆ پەناى منت داوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى تۆ پەنادراویت، عیكریمەش كە ئەو هەڵوێستەى بینی شایەتومانى هێنا، ئینجا وتى تۆ چاكەكارترین كەسیت، راستگۆترین و بەوەفاترین كەسیت، لەكاتى ئەم قسانەیدا عیكریمە لە شەرمدا سەری دانەواندبوو، دواتر وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) داواى لێخۆشبونم بۆ بكە بۆ هەر هەنگاوێكی دژایەتى ئیسلام و دەرخستنی شیرك گرتوومەتەبەر، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) نزاى بۆ كرد و فەرمووى (خوایە لە عیكریمە خۆش بە لە هەر دژایەتیەك كە گرتیەبەر بەرامبەرم یان هەر كاروانێك گرتیەبەر بۆ بەرگرتن بە پەیامەكەت)، عیكریمە وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) چاكترین شتم پێ بفەرموو تا فێری بم، ئەویش فەرمووى بڵێ : أشهد أن لا إلە إلا الله ، وأن محمدا عبدە ورسولە و لە پێناو خواشدا تێبكۆشە.[17]
عیكریمە وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سوێند بێت بەخوا لە هەر هەڵوێستێكدا دژایەتی پەیامى خوام كردبێت هەمان ئەو هەوڵە بۆ خزمەتى پەیامى خوا دەگرمەبەر، چیم لە دژایەتى پەیامى خوادا خەرج كردبێت، بەڵێن بێت هێندە لە رێی خوادا خەرج بكەم.[18]
پاش موسڵمانبوونى خەڵكی بە بەرچاویەوە قسەیان بە باوكى دەوت، ئەویش پێی ناخۆش بوو و چوو بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەسەرهاتەكەى بۆ باسكرد، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (قسە بە مردوو مەڵێن، چونكە قسەوتن بە مردوو ئازارى زیندوو دەدات).[19]
دواتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەرپرسیارێتی سپارد بە عیكریمەو كۆكردنەوەى زەكاتى هەوەزانیەكانى بەو سپارد.[20]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد ئەزدیەكان ئامادە نەبوون زەكات بدەن، بۆیە حوذەیفە نامەى نووسی بۆ خەلیفەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەبووبەكری صدیق و هەواڵەكەى پێدا، ئەبووبەكریش عیكریمەى كوڕی ئەبوو جەهلى نارد بۆیان،[21] عیكرمەش ژمارەیەك لەوانەى بەدیل گرت و بە حوذەیفەدا ئەوانى نارد بۆ لاى ئەبووبەكر.[22]
ئەبووبەكری صدیق عیكریمەى بە سوپایەكەوە نارد بۆ خەڵكی عومان[23] و پاش سەركەوتنى ئەوى كرد بە بەرپرسی عومان، پاش ماوەیەك لەو پۆستەی لایبرد و بەرەو یەمەنى نارد.[24]
دواتر عیكریمە بۆ جیهاد چوو بەرەو شام، خەلیفە ئەبووبەكر خالیدی كوڕی سەعیدی كرد بە بەرپرسی بەشێك لە سوپاى رۆژهەلآتى شام،[25] خالیدیش بەرەو تیما چوو و لەوێ كە نزیك بوویەوە لە هۆزە عەرەبیەكانى ناو رۆمەكان زۆرێك لە هۆزەكانى ئەوێ بلآوەیان لێكرد و زۆرێكیان موسڵمان بوون، خالیدیش هەواڵی نارد بۆ ئەبووبەكر كە چی روویداوە، ئەبووبەكریش فەرمانى پێكرد پێشڕەوى بكات و وەلیدی كوڕی عوتبەو عیكریمەى كوڕی ئەبوو جەهل و دەستەیەكى زۆریشی نارد بۆ یارمەتیدانى، خالید پێشڕەوى كرد و سەركردەى رۆمەكانى لە ئیلیا شكاند كە ناوى ماهان بوو، ماهان بەرەو دیمەشق رایكرد و خالیدیش كەوتە دواى، تا گەیشتنە مەرج صەفرا، لەوێ بارەكە بە پێچەوانە شكایەوەو خالیدی كوڕی وەلید و سوپاكەى رایانكرد، بەڵام عیكریمە خۆی راگرت و راینەكرد.[26]
عیكریمە لە ساڵی پانزەى كۆچیدا بەشدارى جەنگى یەرمووكى كرد و تیایدا شەهید بوو،[27] لە كاتى جەنگەكەدا لە ئەسپەكەى دابەزی و كەوتە جەنگ، دەیان جار بریندار كرا تا دواجار شەهید كرا.[28]
لەكاتى جەنگەكەدا موسڵمانان هاواریان لێ دەكرد لەخوا بترسەو رەحمێ بە خۆت بكە، ئەویش دەیوت من پێشتر بۆ لات و عوززا خۆم بەخت دەكرد، ئێستا لە رێی خوادام خۆم بپارێزم؟! بەخوا هەرگیز شتی وا ناكەم.[29]
[1] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج1، ص 323.
[2] - صحيح البخاري، الرقم 2989، صحيح مسلم، الرقم 3383، صحيح ابن حبان، الرقم 4917.
[3] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 4831.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 445.
[5] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج1، ص 323.
[6] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج1، ص 323.
[7] - البداية و النهاية لابن كثير، ج4، ص 10.
[8] - البداية والنهاية لابن كثير، ج4، ص 13.
[9] - نفس المصدر، ج4، ص 15.
[10] - البداية و النهاية لابن كثير، ج4، ص 112.
[11] - الاستيعاب في معرفة الأصحاب. ج2، ص442.
[12] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 474-476، البداية والنهاية لابن كثير، ج4، ص 238-239.
[13] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 2270،
[14] - السنن الصغرى للنسائي، الرقم 4020.
[15] - موطأ مالك، الرقم 1136.
[16] - أسد الغابة، ج4، ص 78.
[17] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 5015،
[18] - مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 19127.
[19] - أسد الغابة، ج4، ص 78.
[20] - أسد الغابة، 4، ص 78.
[21] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص 101.
[22] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 45.
[23] - أسد الغابة، ج4، ص 79.
[24] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 572.
[25] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 238.
[26] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 4.
[27] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج1، ص 316.
[28] - مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 19127.
[29] - أسد الغابة، ج4، ص 80.