ناوى جەریری كوڕی عەبدوڵاى كوڕی جابیرى كوڕی مالیكی كوڕ نەضرى بەجلیە،[1] كونیەكەی ئەبووعەمرە، دەشوترێت بەڵكو ئەبووعەبدوڵایە.[2]
جەریرى كوڕی عەبدوڵاى بەجلى گەورەى هۆزى بەجیلە بوو.[3]
جەریر كەسێكی زۆر قۆز و كەشخە بوو، هێندە كەشخە بوو عومەر پێی دەوت جەریر یووسفی ئەم ئوممەتەیە.[4]
جەریر كوڕێكی هەبوو بە ناوى عائیشە،[5] كچێكی تریشی هەبوو بە ناوى رواع،[6] كچێكی تری ناوى ئامینە بوو،[7] كوڕێكیشی هەبوو بە ناوى عومەر،[8] كوڕێكی تری ناوى زیاد بوو،[9] كوڕێكی تریشی هەبوو بە ناوى ئیبراهیم و كوڕێكی تریشی ناوى ئەبان بوو.[10]
سەبارەت بە كاتى موسڵمانبوونى راى جیاواز هاتووە، رایەك گێڕانەوەیەكى جەریری هێناوە كە دەڵێت چوومە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش فەرمووى بۆچی هاتویت؟ وتم هاتوم تا موسڵمان بم، ئەویش جلەكەى خۆی راخست بۆم و فەرمووى (إذا أتاكم كريم قوم فأكرموه)،[11] (ئەگەر گەورەو رێزدارى قەومێك هات بۆ لاتان رێزی بگرن).
رایەكى تر دەڵێت پاش فەتحى مەككە كە وەفدى ناوچەكان دەهاتنە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و موسڵمان دەبوون ئەوكات جەریریش هات.[12]
ئیبن عەبدولبەر پێی وایە جەریر چل رۆژ پێش وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) موسڵمان بووە،[13] بەڵام ئیبن حەجەر دەڵێت ئەم رایە هەڵەیە بە بەڵگەى ئەو فەرموودەى كە لە هەردوو صەحیحی بوخارى و موسلیمدا هاتووە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە حەجى ماڵئاواییدا فەرمانى كرد بە جەریر تا خەڵكی بێدەنگ بكات.[14]
واقیدی پێی وایە جەریر لە مانگى رەمەزانى ساڵی دەى كۆچیدا هاتوەتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و دواتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناردوویەتى بۆ (ذي الخلصة) و پاش ئەوەش لە حەجى ماڵئاواییدا هاودەمى پێغەمبەرى (صلى الله عليه وسلم) كردووە.[15]
ئیبن سەعدیش راى وایە جەریر هاودەم بە سەدوپەنجا كەس لە هۆزەكەى هاتووە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و موسڵمان بووە.[16]
بەڵام ئیبن حەجەر دەڵێت رام وایە جەریر پێش ساڵی دەى كۆچی موسڵمان بووە، چونكە لەو فەرموودەدا كە جەریر دەیگێڕێتەوە دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرمووین (إن أخاكم النجاشی قد مات فاستغفروا لە)،[17] (نەججاشی براتان مرد دەى داواى لێخۆشبوونى بۆ بكەن)، ئەمەش بەڵگەیە كە جەریر پێش ساڵی دەى كۆچی موسڵمان بووە چونكە نەججاشی پێش دەى كۆچی مردووە.[18]
جەریر دەڵێت من دواى دابەزینی سوورەتى مائیدە موسڵمان بووم و دەیشمبینی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) مەسحى دەكرد.[19]
جەریر كە موسڵمان بوو بەیعەتى دا بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەسەر ئامۆژگارى كردنى هەر موسڵمانێك،[20] واتا لە كوێدا موسڵمانێكى بینی پێویستی بە ئامۆژگارى بوو ئامۆژگارى بكات.
جەریر دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرمووم (ألا تريحني من ذي الخلصة)، (ئایا ذەلخەلەصەم لەكۆڵ ناكەیتەوە؟) ذەلخەلەصەش ماڵێك بوو لە خەثعهم كە بە كەعبەى یەمانی ناسرابوو،[21] منیش وتم ئەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) من كەسێكم لەسەر ئەسپ خۆم ناگرم،[22] پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) داى بەسەر سنگمدا تا شوێن پەنجەكانیم لە سنگمدا بینی، فەرمووى (اللهم ثبته و اجعله هاديا مهديا)، (خوایە پێ چەسپاو و سەقامگیری بكەو بیكەرە رێنموونیكراو و رێنموونى كەر)، جەریر دەڵێت ئەوەبوو بە سەدو پەنجا سوار لە ئەحمەسەوە (لە گێڕانەوەكەى نەسائیدا هاتووە پەنجا سوار لە هۆزەكەى خۆم) دەرچووم بۆ ذەلخەلەصە و تێكماندا و سووتاندمان، ئینجا جەریر نوێنەرى خۆی نارد بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)[23]،- لە گێڕانەوەكەى موسلیم و ئەبووداووددا هاتووە ئەو نوێنەرەش ناوى ئەبوو ئەرطهئە بوو،[24] لە گێڕانەوەكەى بەیهەقیشدا دەڵێت ئەو نوێنەرە ناوى حوصەینی كوڕی رەبیعە بوو،[25] ئەویش هەواڵی دا بە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) كە چییان كردووە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) پێنج جار نزاى بەرەكەتى كرد بۆ هۆزى ئەحمەس و پیاوانى ئەحمەس.[26]
جەریر دەڵێت لەو كاتەوەى موسڵمان بووم هەركات پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) منى بدیایە یان رێی چوونى لێ بگرتمایە پێدەكەنى-لە هەندێ گێڕانەوەشدا هاتووە -بزەى دەكرد-.[27]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نامەى نووسی بۆ هۆزى خەثعهم یەكێك لەوانەى شاهید بوو جەریری كوڕی عەبدوڵا بوو.[28]
جەریر باسی چوونى خۆی دەكات بۆ مەدینەو دەڵێت كاتێك هاتمە مەدینەو چوومە مزگەوت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وتارى دەدا، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەلامى لێكردم و خەڵكەكەش بە زیتەى چاو سەیریان دەكردم، منیش بەو كەسەی پاڵ خۆمم وت ئەی بەندەى خوا ئایا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هیچی لە بارەى منەوە نەفەرموو؟ ئەویش وتى با، بە جوانترین شێوە باسی كردیت، لەكاتى وتارەكەیدا بوو فەرمووى (إنه سيدخل عليكم من هذا الباب أو من هذا الفج من خير ذي يمن و إن على وجهه لمسحة ملك)، (لەو دەرگایەوە یان لەو لایەوە چاكترین كەسی یەمەنی دێتەژوورەوە بۆ لاتان، دەموچاویشی شوێنەوارى فریشتەى پێوەیە)، جەریر دەڵێت منیش سوپاسی خوام لەسەر كرد.[29]
گێڕانەوەیەك هاتووە كە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتى (جریر منا أهل البیت)،[30] (جەریر لە ئێمەیە لە ئەهلوبەیت)، بەڵام ئەلبانی حوكمى (مونكەر) دەدات بەسەر سەنەدەكەیدا.
جەریر دەڵێت لە یەمەن بووم كە فەرموودەى پێغەمبەرم (صلى الله عليه وسلم) دەگێڕایەوە بۆ دوو كەس، ئەوانیش وتیان ئەگەر وابێت كە دەیڵێیت ئەوە هاوڕێكەت-پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)- نزیكەى سێ ساڵ دەبێت مردووە، جەریر دەڵێت ئەوەبوو لە رێدا بووین كە كاروانێك لە مەدینەوە هات، پرسیارمان لێكردن سەبارەت بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەوانیش وتیان پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كۆچی دوایی كردووەو ئەبووبەكر بووە بە خەلیفە، جەریر دەڵێت ئەو دوو كەسە وتیان بە هاوڕێكەت بڵێ ئێمە هاتین و لەوانەشە پشت بەخوا بگەڕێینەوە، ئینجا گەڕاینەوە بەرەو یەمەن، جەریر دەڵێت دواتر كە هاتم بۆ لاى ئەبووبەكر باسی ئەو دوو پیاوەم بۆ كرد، ئەویش وتى بۆ نەتهێنان.[31]
دیارە جەریر پاش ئەو هاتنەى بۆ لاى ئەبوبەكر ماوەیەكى زۆر ماوەتەوە، چونكە دەبینین ئەبووبەكر ئەوى ناردووە لەگەڵ خالیدی كوڕی سەعیددا تا بڕوات بۆ شام، بەڵام جەریر داواى لە خالید كرد ڕێی بدات بگەڕێتەوە بۆ لاى ئەبووبەكر تا هۆزى بەجیلە كۆبكاتەوە و لەگەڵیدا بن، كاتێك گەڕایەوەو مەسەلەكەى بۆ باس كرد خەلیفە لێی تووڕە بوو، بۆیە ئەمجار جەریری نارد بۆ لاى خالیدی كوڕی وەلید لە عێراق.[32]
جەریر لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەططابدا بەشدارى فتووحاتى كرد، ئەوەبوو عومەریش ئەوی كردە سەركردەى هەموو (بەجیلە)، ئەو هۆزەش لە فەتحى قادسیەدا رۆڵێكی زۆر گەورەیان هەبوو.[33]
جەریر دەڵێت جارێك لەگەڵ عومەرى كوڕی خەططاب و ژمارەیەك لە موسڵماناندا بووین، كەسێكیان بایەكى لێ بوویەوە، عومەر وتى ئێستا پێی دەڵێم بڕوات دەستنوێژ بگرێت، جەریر وتى بەڵكو فەرمان بكە با هەموومان دەستنوێژ بگرین، عومەر وتى دەبێت خۆم و هەموویشتان دەستنوێژ بگرین، هەستاین دەستنوێژمان گرت و نوێژمان كرد، عومەریش بە جەریری دەفەرموو (رەحمەتى خوات لێ بێت لە سەردەمى نەفامیدا گەورەیەكى زۆر چاك بوویت، لە سەردەمى ئیسلامیشدا گەورەیەكى زۆر چاك بویت).[34]
جەریر كەسێكی خاكى بوو، ئەنەسی كوڕی مالیك دەڵێت جەریر لە من گەورەتر بوو كەچی خزمەتى دەكردم،[35] ئەنەس دەڵێت جەریر خزمەتى دەكردم و دەیوت من دیومە پشتیوانان چۆن خزمەتى پێغەمبەرى خوایان (صلى الله عليه وسلم) دەكرد، بۆیە هەركامیان ببینم خزمەتی دەكەم.[36]
لە سەردەمى خیلافەتى عوثمانى كوڕی عەففاندا جەریرى كوڕی عەبدوڵا والى هەمەدان بوو،[37] پاش شەهید بوونى عوثمان عەلى داواى لێكرد تا بەیعەتى خەڵكی هەمەدانى بۆ وەربگرێت و بێت بۆ لاى، جەریریش ئەو فەرمانەى بەجێگەیاند، كاتێك عەلى ویستى كەسێك بنێرێت بۆ لاى موعاویە تا بەیعەتى لێ وەربگرێت، جەریر وتى ئەى ئەمیری باوەڕداران من دەڕۆم، چونكە خۆشەویستیەك لە نێوان من و ئەودا هەیە، دەڕۆم و بەیعەتى لێ وەردەگرم بۆت، ئەشتەر لەوێ بوو وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران جەریر مەنێرە ئەترسم هەوادارى موعاویە بێت و لاى بمێنێتەوە، عەلى وتى وازى لێ بهێنە، ئەوەبوو نامەیەكى نووسی بۆ موعاویەو تیایدا هەواڵی پێدا كە كۆچەران و پشتیوانانیش بەیعەتیان پێداوە، باسی رووداوى جەمەلیشی بۆ نووسیبوو، داوایشی لێكرد وەك ئەو خەڵكەى تر بەیعەتى پێبدات،[38] ئینجا جەریر خەڵكی كۆكردەوەو وتارێكی پێشكەش كرد و تیایدا داواى لە موعاویە كرد گوێڕایەڵی بنوێنێت و ناكۆكی نەنێتەوەو نەبێتە هۆی جەنگى نێوان موسڵمانان، موعاویەش داواى كرد پەلەى لێ نەكات تا راى خەڵكی شام وەربگرێت،[39] كە جەریر نامەكەى دا بە موعاویە، موعاویە عەمرى كوڕی عاص و گەورەكانى خەڵكی شامى كۆكردەوەو راوێژی كرد بە هەموویان، ئەوانیش وتیان تا بكوژانى عوثمان نەكوژرێنەوە بەیعەت نادەین یان دەبێت بكوژەكانى عوثمانیان بدرێنە دەست، ئەگەرنا جەنگى لەگەڵ دەكەن و بەیعەتى پێ نادەن، جەریر گەڕایەوەو هەواڵەكەى دا بە عەلى، ئەشتەر وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران مەگەر من نەموت جەریر مەنێرە ئەگەر منت بناردایە موعاویە هەر دەرگایەكى بكردایەتەوە دامدەخست، جەریر بە ئەشتەرى وت ئەگەر تۆ بوویتایە لە برى خوێنی عوثمان دەیانكوشتیت، ئەشتەریش بە توندى وەڵامى دایەوە، ئەمە جەریری تووڕە كرد، بۆیە جەریر چوو بەرەو قرقیسیا و نامەى نارد بۆ موعاویەش كە چی وتووەو چی پێ وتراوە، موعاویەش نامەى بۆ نووسی و داواى لێكرد بچێت بۆ لاى،[40] بەڵام ئەو كەنارى گرت و لە قرقیسیا مایەوە تا لەوێ مرد.[41]
دواتر جەریر لە كووفە نیشتەجێ بوو و هەر لەوێ مایەوە، لە سەردەمى عەلی كوڕی ئەبووطالیبیشدا لە ریزی خەلیفەدا بوو، عەلى جەریری بە نوێنەر نارد بۆ لاى موعاویە، دواتر جەریر كەنارى گرت و چوو لە ناوچەی (قرقیسیا) نیشتەجێ بوو تا وەفاتى كرد.[42]
جەریر پێشتریش بەرپرسی ناوچەی قرقیسیا بوو.[43]
جەریر دەڵێت عەلى كوڕی ئەبووطالیب منى نارد بۆ لاى موعاویە تا بچم بەیعەتى لێ وەربگرم، كە چوومە ئەوێ دەبینم خەریكە وتار دەدات و كراسەكەى عوثمانى كوڕی عەففانیش كراوە بە نووكى رمێكەوەو خەڵكی لە دەورى دەگرین.[44]
جەریر لە ناوچەی قرقیسیا[45] یان ناوچەی سرات مرد،[46] لە ساڵی پەنجا و یەكی كۆچی[47] یان لە ساڵی پەنجاو چوارى كۆچیدا مرد.[48]
[1] - أسد الغابة، ج1، ص 409.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475، سير أعلام النبلاء، ج2، ص 530.
[3] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 237.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[5] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج5، ص 30.
[6] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج5، ص 31.
[7] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 86.
[8] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج5، ص 238.
[9] - البداية والنهاية لابن كثير، ج9، ص 73.
[10] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج6، ص 297.
[11] - السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 15519،
[12] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[13] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 237.
[14] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[15] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[16] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص 347.
[17] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18770، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 2298، مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 11747، حسنه الألباني.
[18] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[19] - البداية والنهاية لابن كثير، ج5، ص 79.
[20] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج2، ص 531.
[21] - صحيح البخاري، الرقم 2878،
[22] - السنن الكبرى للنسائي، الرقم 8338.
[23] - صحيح البخاري، الرقم 2878.
[24] - صحيح مسلم، الرقم 4629، سنن أبي داوود، الرقم 2406.
[25] - السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 17279.
[26] - صحيح البخاري، الرقم 2878، صحيح مسلم، الرقم 4629، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 8397، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 17279، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18788، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 2205،
[27] - صحيح البخاري، الرقم 2892، صحيح مسلم، الرقم 4626، صحيح ابن حبان، الرقم 7307، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18763، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 2176،
[28] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص 286.
[29] - صحيح ابن خزيمة، الرقم 1686، صحيح ابن حبان، الرقم 7306، المستدرك على الصحيحين، الرقم 990 و وافقه الذهبي، مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 31700، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 8029، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 5452، صححه الألباني في سلسلة الأحاديث الصحيحة، الرقم 3193.
[30] - الآحاد و المثاني لابن أبي عصم، الرقم 2222، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 2168، حكم عليه الألباني ب(منكر) في سلسلة الأحاديث الضعيفة، الرقم 1207.
[31] - البداية والنهاية لابن كثير، ج5، ص 278.
[32] - البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 348.
[33] - أسد الغابة، ج1، ص 409، الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[34] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج2، ص 535.
[35] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[36] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج3، ص 401.
[37] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج2، ص 536.
[38] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 254.
[39] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 127.
[40] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 254.
[41] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[42] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[43] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 228.
[44] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج2، ص 536.
[45] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 238.
[46] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج6، ص 22.
[47] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 475.
[48] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 238.