ناوى زەینەبە و كچی موحەممەد پێغەمبەرى خوایە(صلى الله عليه وسلم)، كۆتاى پێغەمبەران و پێشەواى مرۆڤایەتى بۆ هەتاهەتایە، كچە گەورەى خۆشەویستى مرۆڤایەتى و خۆشەویستى ئازیزی هەموو موسڵمانان، ئەو كچەی كە لەبەر بانگەوازەكەى باوكى زۆرترین نارەحەتى و ئەشكەنجەى دەروونى و جەستەیی چەشت.
دایكی ناوى خەدیجەى كچی خوەیلیدە، دایكى باوەڕداران و ژنی پێغەمبەرى خوایە(صلى الله عليه وسلم)، یەكەم كەس بوو كە باوەڕی هێنا بە پێغەمبەرایەتى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، ئافرەتێكی دەوڵەمەند بوو كە سامانەكەى بۆ خزمەتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەكارهێنا، دایكى هەموو منداڵەكانى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوو جگە لە ئیبراهیم كە لە ماریە لەدایك بوو،[1] چاكترینی ئافرەتانى بەهەشتە،[2] سێ ساڵ پێش كۆچی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ مەدینە كۆچی دوایی كرد.[3]
براكانى زەینەب بریتی بوون لە قاسم كە برا گەورەى بوو، طهیب، طاهیر، عەبدوڵا،[4] برایەكى تری هەبوو بە ناوى ئیبراهیم كە لە رووی باوكیەوە بوو و دایكیان جیا بوو، ئیبراهیمیش لە ساڵی هەشتەمى كۆچیدا لەدایك بوو و پاش هەژدە مانگ هەر بە منداڵی كۆچی دوایی كرد،[5] جا هەموو كوڕەكانى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) لە خەدیجەوە پێش دابەزینی سروش وەفاتیان كرد، بەڵام كچەكانى مانەوە تا ئیسلام هات و باوەڕیان هێنا بە ئیسلام و لەگەڵ باوكیان كۆچیان كرد بۆ مەدینە.[6]
سەبارەت بە خوشكەكانى
روقییە كە خوشكی بچووكى بوو و هاوەری عوثمانى كوڕی عەففان بوو و پاش كۆچكردن بۆ مەدینە لە كاتى غەزاى بەدردا كۆچی دوایی كرد.[7]
ئومموكلثوم كە لە روقییە بچووكتر بوو و دواى مردنى روقییەى خوشكى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوى مارە كرد لە عوثمانى كوڕی عەففان، بەڵام ئەمیش لە ساڵی نۆى كۆچیدا وەفاتى كرد و باوكى (پێغەمبەرى ئازیز(صلى الله عليه وسلم)) نوێژی لەسەر كرد.[8]
خوشكێكی ترى هەبوو ناوى فاطيمهى كچی موحەممەدى كوڕی عەبدوڵا بوو، كچی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)و[9] گەورەى ژنانى بەهەشت[10] و دایكی دوو رەیحانە و خۆشەویستەكەى پێغەمبەرى خوایە (صلى الله عليه وسلم)،[11] یەكەم كەسی ناو بنەماڵەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو كە دواى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد.[12]
سەبارەت بەوەى ئایا كچەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كامیان گەورەتر بوون، یەكدەنگى هەیە كە زەینەب كچە گەورە بووە، دواتر راجیایی هەیە، رایەك دەڵێت: فاتیمە كچە بچووك بووە، رایەك دەڵێت: روقییە كچە بچووك بووە، رایەكیش دەڵێت: بەڵكو ئومموكلثوم كچە بچووك بووە.[13]
رایەك دەڵێت: كاتێك زەینەب لەدایك بوو تەمەنى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نزیكەی سی ساڵ دەبوو، واتە دەساڵ پێش دابەزینی سروش بۆی، بەو پێیە كاتێك پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سروشی بۆ دابەزیوە تەمەنى زەینەب دە ساڵان بووە.[14]
زەینەب لەگەڵ ئەبولعاصی كوڕی رەبیعدا هاوسەرگیری كرد كە پوورزاى زەینەب و خوشكەزاى خەدیجەى دایكی باوەڕداران بوو، بەڵام ئەبولعاص موسڵمان نەبوو، هەر بۆیە ئامادە نەبوو لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كۆچ بكات بۆ مەدینە و بە بێباوەڕی لە مەككە مایەوە، بەڵام پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) زەینەبی نەگێڕایەوەو لاى مێردەكەى خۆی هێشتیەوە و فەرمانیشی نەكرد زەینەب كۆچ بكات بۆ مەدینە.[15]
سەبارەت بە كاتى هاوسەرگیریەكەیان، ذەهەبی دەڵێت: ئیبن سەعد دەڵێت: پێش ئەوەى سروش دابەزێت هاوسەرگیرییان كردووە، بەڵام ئەوە زۆر دوورە لە راستیەوە.[16]
قسەكەى ذەهەبیش راستە، چونكە زەینەب لەكاتى دابەزینی سروشدا تەمەنى تەنها دە ساڵان بووە، جا ئەگەر پێش ئەوە بەهاوسەر گیرابێت ئەوە تەمەنى كەمتر لە دە ساڵان دەكات، بەڵام راستتر ئەوەیە دواى دابەزینى سروش بەهاوسەر گیراوە.
ئەبولعاصی مێردى زەینەب لە جەنگى بەدردا لەناو ریزی بێباوەراندا بەشدارى كرد و دواتر بەدیل گیرا، ئینجا عەمرى براى هات تا بە پارە ئازادى بكات، زەینەب گەردن بەندێكی لابوو كە هی خەدیجەى دایكی بوو و كاتێك زەینەب شووی كرد بە ئەبولعاص خەدیجەدا بووى بە زەینەب، كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوەی بینی ناسیەوەو خەدیجەى بیر كەوتەوەو سۆزی بۆی جوولآ و خەڵكەكەی دواند و خەڵكەكە رازى بوون تا ئەبولعاص ئازاد بكرێت، ئینجا گەردنبەندەكەى گێڕایەوە بۆ زەینەب و مەرجى لەسەر ئەبولعاص دانا تا واز لە زەینەب بهێنێت، ئەویش رازى بوو، ئیتر زەینەب كۆچی كرد بۆ مەدینە.[17]
لە پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) نموونەى خەزوورى تێگەیشتوو و دڵسۆز و وێنەى باوكى خەمخۆر دەبینین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەرچەندە دەیزانى زاواكەى بێباوەڕە، دەیزانى زاواكەى هاتووە تا دژایەتى دینی خوا بكات و بەرامبەر سوپایەك وەستاوە كە خەزوورى سەركردەیەتى، كەچی پاش ئەوەش كە بەدیلی دەگرێت، هێشتا ئامادە نیە سزاى بدات، تەنها مەرجى لەسەری ئەوەیە كە واز بهێنێت لە زەینەبی كچی بێتەوە بۆ لاى، ئەویش نەك بە تەلآق، بەڵكو پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) نەیهێشت تەلآق بكەوێتە نێوانیانەوە، دواتریش دواى ئەوەى زەینەب هاتەوە مەدینە جارێكی دی ئەبولعاصی مێردى بەدیل گیرا، كەچی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دووبارە چاكەى لەگەڵ نواند و ئازادى كرد، جا كوان ئەو خەزوور و باوكانەى ئەمڕۆ كە خۆ بە شوێنكەوتەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەزانن تا بە جوانى رامێنن لەم بەسەرهاتە نەك تەنها وەك رووداوێك بیخوێننەوەو بەسەریدا تێپەڕ بن.
لە گێڕانەوەى تردا هاتووە كە زەینەب خۆی كەسی نارد بۆ ئازادكردنى ئەبولعاصی مێردى و پارەى بە كەسەكەدا نارد، لەگەڵیشیدا گەردنبەنەدەكەى نارد.[18]
دواى ئەوەى ئەبولعاص لە بەدر ئازاد بوو و گەڕایەوە، بەڵێنەكەى خۆی بردە سەر و دەرفەتى زەینەبی دا بچێت، زەینەبیش كۆچی كرد بۆ مەدینە بۆ لاى باوكى.[19]
لە رێی كۆچكردنەكەیدا هەببارى كوڕی ئەسوەد رێی پێگرت و بە رمێك داى لە سوارەكەى زەینەب و زەینەبیش لەسەر سوارەكەى كەوتە خوارەوە.[20]
كاتێك زەینەب كەوتەڕێ بۆ كۆچەكەى لەگەڵ كینانیەكان چوو، خێرا كۆمەڵێك كەوتنە شوێنی تا ئازارى بدەن، لەوانە هەببارى كوڕی ئەسوەد بوو كە ئەو هەڵوێستەى نواند، ئەوكات زەینەب سكی هەبوو، بەو كەوتنەى سكەكەى خست و خوێنیشی لێ رۆیشت، لەسەرئەوە هاشمی و ئومەویەكان كەوتنە دەمەبۆڵەو هەركام دەیانوت ئێمە نزیكترین لێیەوە، ئەوەبوو زەینەب برایەوە بۆ لاى هیندی كچی عوتبە، هیند پێی دەوت هەموو ئەم بەزمانە لەبەر باوكتە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)زەیدی كوڕی حارثهى نارد بە شوێنیدا و فەرمووى: (دەتوانیت بچیت زەینەبم بۆ بهێنیت؟)، ئەویش وتى بەڵێ ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى خاتەمەكەم ببە، زەید چوو و بە وشترەكەیەوە نزیك بوویەوە تا گەیشت بە شوانێك، وتى شوانەى كێیت؟ ئەویش وتى هی ئەبولعاصم، وتى ئەی ئەو مەڕانە هی كێن؟ وتى هی زەینەبی كچی موحەممەدن، زەید لەگەڵیدا چوو، دواتر بە شوانەكەى وت ئەگەر شتێكت بدەمێ دەیگەیەنیتە دەستى زەینەب بەڵام لاى كەس باسی نەكەیت؟ وتى بەڵێ، زەید خاتەمەكەى پێدا، كابراى شوانە چوویەوەو مەڕەكانى كردەوە شوێنی خۆیان و خاتەمەكەى دا بە زەینەب، زەینەبیش خاتەمەكەى ناسیەوەو وتى كێ ئەمەى پێدایت؟ شوانەكە وتى كابرایەك، زەینەب وتى ئەی لەكوێ جێتهیشت؟ وتى لە فلآنە شوێن، زەینەبیش بێدەنگ بوو تا شەو هات، ئینجا چوو بۆ لاى زەید، كە گەیشتە لاى زەید، زەید وتى (سەركەوە لەپێش منەوە دابنیشە)، زەینەب وتى نەخێر تۆ سەركەوەو لەپێش منەوە دابنیشە، زەینەب لە دواوەو زەید لە پێشیەوە بەسەر وشترەكەوە چوونەوە بەرەو مەدینە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (ئەمە چاكترین كچمە كە لەبەر من تووشی نارەحەتى بوو).[21]
لە ساڵی شەشەمی كۆچیدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سریەیەكى نارد تا هێرش ببەنە سەر كاروانێكی قوڕەیشیەكان، لەناو كاروانەكەدا ئەبولعاص بەدیل گیرا و هێنرایەوە مەدینە، ئەبولعاص چوویە لاى زەینەب تا پەناى بدات، ئەویش پەناى دا، پێغەمبەری خوایش (صلى الله عليه وسلم)بە پەنادانەكەى زەینەب رازى بوو، ئینجا زەینەب داواى كرد چی لێ سەنراوە بۆی بگێردرێتەوە، ئەوەشی بۆ كرا، ئەبولعاص گەڕایەوە مەككەو چی سپاردەى خەڵكی لابوو گێڕایەوە و دواتر لە ساڵی حەوتەمى كۆچیدا گەڕایەوە بۆ مەدینەو لەوێ موسڵمان بوو و زەینەبی خێزانیشی بوویەوە بە هاوسەری،[22] هاوسەرگیریەكەشیان هەر لەسەر بنەماى ئەو هاوسەرگیریەى یەكەم بوو نەك سەرلەنوێ مارە بكرێتەوە.[23]
زەینەب لە ئەبولعاص كوڕێكی هەبوو بە ناوى عەلى كە هەر بە هەرزەكارى وەفاتى كرد،[24] كچێكیشی هەبوو بە ناوى ئومامە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زۆری خۆشدەویست، تەنانەت كە نوێژی دەكرد ئومامەى دەگرتەباوەش، كە دەچوو بە سوجدەدا دایدەنا، كە هەڵدەسایەوە هەمدى دەیگرتەوە باوەش.[25]
جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دیاریەكى بۆ هات كە گەردنبەندێك بوو، فەرمووى دەیدەم بە خۆشەویستترین كەسی ناو بنەماڵەكەم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئومامەى كچی زەینەبی بانگ كرد و كردیە گەردنى.[26]
دواى ئەوەى فاطيمهى كچی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد، عەلى كوڕی ئەبوو تالیب ئومامەى كچی زەینەبی بەهاوسەرگرت كە خوشكەزاى فاطيمه بوو،[27] ئەمەش لە سەردەمى خیلافەتى ئەبووبەكر صدیق و پاش جەنگى یەمامە بوو.[28]
زەینەب لە ساڵی هەشتەمى كۆچیدا وەفاتى كرد، زۆری نەخایاند كە ئەبولعاصی مێردیشی كۆچی دوایی كرد.[29]
كاتى مردنەكەشی لە سەرەتاى ساڵی هەشتەمى كۆچیەوە بوو،[30] كاتێك ویستیان تەرمەكەى بشۆن، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: بە سیدر-گەلآى دارێكە- بیشۆن، بە تاكیش بیشۆن، سێ جار یان بە پێویستتان زانى پێنج جار بیشۆن، پاشان بە كافوور-بۆنێكی خۆشە لە دارێك- بۆنخۆشی بكەن، كە تەواو بوون بانگم بكەن)، كە تەواو بوون پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چوویە ژوورەوەو جلەكەى خۆی فڕێدا بۆ ئەوانەى تەرمەكەیان شۆردبوو، قژەكانى زەینەبیان كرد بە سێ پەلكەو خستیانە پشتیەوە.[31]
[1] - أسد الغابة، ج7، ص 88-92.
[2] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 2571، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 2659، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 18826، صحيح ابن حبان، الرقم 7120، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 8080، المستدرك على الصحيحين، الرقم 3771، صححه الذهبي في التلخيص، كما صححه شعيب الأرناؤوط، كما صححه الألباني في سلسلة الأحاديث الصحيحة، الرقم 1508.
[3] - أسد الغابة، ج7، ص 95.
[4] - البداية والنهاية لابن كثير، ج2، ص 294.
[5] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 172.
[6] - أسد الغابة، ج7، ص 91.
[7] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج4، ص 1839 – 1843.
[8] - أسد الغابة، ج7، ص 421.
[9] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 19.
[10] - صحيح البخاري، الرقم 3446.
[11] - صحيح البخاري، الرقم 3564، صحيح ابن حبان، الرقم 7079، سنن الترمذي، الرقم 3788، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 8258، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 5753، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 5606، مسند الطيالسي، الرقم 2025، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 2815.
[12] - صحيح البخاري، الرقم 4179، صحيح مسلم، الرقم 4590.
[13] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 648.
[14] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 665.
[15] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 665.
[16] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 246.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 665.
[18] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 312.
[19] - البداية والنهاية لابن كثير، ج4، ص 178.
[20] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 35.
[21] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 2744، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 18858، صححه الألباني في سلسلة الاحاديث الصحيحة، الرقم 3071.
[22] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 665.
[23] - سنن أبي داود، الرقم 1926، صححه الألباني في التحجيل في تخريج ما لم يخرج من الأحاديث و الىثار في إرواء الغليل(1/60).
[24] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 246.
[25] - صحيح البخاري، الرقم 503، صحيح مسلم، الرقم 876، سنن أبي داود، الرقم 795،
[26] - مسند احمد بن حنبل، الرقم 24151، ضعفه شعيب الأرناؤوط.
[27] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 246، الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 502.
[28] - البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 353.
[29] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 665.
[30] سير أعلام النبلاء، ج2، ص 250.
[31] - صحيح البخاري، الرقم 1216.