زوبەیر و فەرموودەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)
عەبدوڵاى كوڕی دەڵێت: جارێك پرسیارم كرد لە باوكم وتم بۆچی وەك فلآن و فلآن نیت هێندە فەرموودە لە پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) بگێڕیتەوە؟! ئەویش وتى من هەمیشە لەگەڵ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بووم، بەڵام لێم بیستووە دەیفەرموو: (من كذب علي فليتبوأ مقعده من النار)،[1] (هەركەس درۆم بەدەمەوە بكات با شوێنی خۆی لە دۆزەخ دیارى بكات).
زوبەیری كوڕی عەوام دەڵێت: پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (لأن يأخذ أحدكم حبله ، فيأتي بحزمة الحطب على ظهره ، فيبيعها ، فيكف الله بها وجهه خير له من أن يسأل الناس أعطوه أو منعوه)،[2] (ئەگەر یەكێك لە ئێوە گوریسەكەى هەڵگرێت و كۆڵێ داری پێ بهێنێت و بیدات بە كۆڵیدا و بیبات بیفرۆشێت و بەوە خوا ئاوى دەموچاوى بهێڵێتەوە، ئەوە زۆر باشترە بۆی لەوەى داوا لە خەڵك بكات، ئیتر ئایا پێیبدەن یان پێى نەدەن).
زوبەیر دەڵێت: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نزاى كرد بۆ خۆم و منداڵەكانم و نەوەكانیشم.[3]
عومەرى كوڕی خەططاب دەڵێت: جارێك بینیم پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) خەوتبوو و زوبەیریش لە كەناریەوە دانیشتبوو و باوەشێنی دەكرد و مێشوولەى لێ دووردەخستەوە، هەتا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە خەو هەستا زوبەیر هەر وایكرد، كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەستا فەرمووى: (تا ئێستاش هەر بەردەوامیت ئەی ئەبوو عەبدوڵا؟) ئەویش وتى بەڵێ بەدایك و باوكمەوە بەقوربانت بم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (ئەوە جیبریلە سەلامت لێدەكات و دەفەرمویت: : من لە رۆژی دواییدا لەگەڵت دەبم و گڕی دۆزەخ لە دەموچاوت دوور دەگرم).[4]
زوبەیر لە سەردەمى ئەبووبەكرى صدیقدا
لێرەدا مشتومڕێكی مێژوویی هەیە سەبارەت بەوەى ئایا زوبەیر بەیعەتى داوە بە ئەبووبەكری صدیق یان دواتر بەیعەتى داوە،پێشتریش لە ژیانى جوندوبی كوڕی جونادە (ئەبووذەری غیفاری) دا باسمان كردووە و لێرەدا دووبارەى ناكەینەوە.
ئەبووبەكری صدیق دژبە هەڵگەڕاوەكان جەنگى راگەیاند، بۆ ئەوەش مەترسی لەسەر مەدینە دروست دەبوو، بۆیە پاسەوانى شەوانەى بە دەورى مەدینەدا دانا و بڕێك كەسی كرد بە ئەمیری دەستە دەستەی ئەو پاسەوانانە، لەوانەش عەلى كوڕی ئەبوو طالیب و زوبەیری كوڕی عەووام و عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف و طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا و سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص و عەبدوڵاى كوڕی مەسعوود.[5]
زوبەیر لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەططابدا
كاتێك عومەری كوڕی خەططاب پێكرا، بڕیاری دا مەسەلەى خیلافەت بە شوورا بێت، ئەو دەیوت ئەگەر بمویستایە كەسێك رابسپێرم ئەوە زیاتر حەزم دەكرد زوبەیر بێت، چونكە ئەو پایەیەكى دینە.[6]
جارێك زوبەیر چوویە كۆڕێكەوە تەماشاى كرد حەسسانى شاعیری پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) شیعری دەهۆنیەوە، كەچی خەڵكەكە زۆر گەرموگوڕ نەبوون بۆ شیعرەكانى، زوبەیر چوو دانیشت و وتى ئەوە چیە دەتانبینم وا ساردن لە گوێ گرتن و گەرمى كۆڕەكەدا، من دیومە حەسسان شیعری دەهۆنیەوە بۆ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زۆر بە جوانى گوێی بۆ رادەگرت و دەستخۆشی لێدەكرد و هیچ خۆی بە شتی ترەوە سەرقاڵ نەدەكرد.[7]
عومەرى كوڕی خەططاب پاش ئەوەى عەمرى كوڕی عاصی بەرەو میصر نارد تا فەتحى بكات، بە دوایدا زوبەیری كوڕی عەووامى نارد تا پشتیوانى بێت،[8] لەوێ زوبەیر رۆڵێكی بەرچاوى بینی و پشتیوانێكی بەهێز بوو بۆ عەمر.[9]
زوبەیرى كوڕی عەووام بۆ غەزا رووەو میصر چوو، جا ئەمیری میصر نامەى بۆ نارد مەیەرە ئێرە چونكە نەخۆشی تاعوون تیایدا بلآو بووەتەوە، زوبەیر وتى جا من بۆ شمشێر وەشاندن و تاعوون دێمە ئەوێ، كە چوویە ئەوێ و غەزاى كرد جارێك پێكرا، بەڵام نەیكوشت.[10]
لە سەردەمى عومەردا صەفییەى دایكی زوبەیر كۆچی دوایی كرد، خەلیفە نوێژی لەسەر كرد و لە گۆڕستانى بەقیع ئەسپەردە كرا.[11]
كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب شەهید كرا زوبەیر چوو و ناوى خۆی لە دیواندا سڕیەوە، عەبدوڵاى كوڕیشی لە كاتى شەهیدبوونى عوثماندا هەمان هەنگاوى باوكى نا.[12]
عومەرى كوڕی خەططاب پاش ئەوەى پێكرا، شەش كەسی راسپارد تا لەنێو خۆیاندا كەسێك دیارى بكەن بۆ خیلافەت، ئەوانیش بریتی بوون لە عەلى كوڕی ئەبوو طالیب، عوثمانى كوڕی عەففان، طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا، زوبەیری كوڕی عەووام، سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص، عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف.[13]
لە ژیانى عوثمانى كوڕی عەففاندا باسی شێوازى هەڵبژاردنەكەمان كردووەو لێرەدا باسی ناكەین.
زوبەیر لە سەردەمى عوثمانى كوڕی عەففاندا
جارێك زوبەیری كوڕی عەووام چوویە بازاڕ و تەماشای كرد هەندێ مەوالى ئومەویەكان قۆرخكارى دەكەن، ئەویش كەوتە لێدانیان، لەو حاڵەدا بوو كە خەلیفە عوثمانى كوڕی عەففان هات و لەسەر هێسترێك بوو، زوبەیریش چوو بۆ لاى و جڵەوی هێسترەكەى گرت و كەوتە تانەدان و تووڕە بوون لە عوثمان، زۆر بە توندى دواندى، خەلیفەش هیچی نەوت، ئینجا زوبەیر وازى هێنا، كە عوثمان دابەزى جێی بۆ راخرا و دانیشت، ئینجا زوبەیر هاتەوە بۆ لاى و وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران سوێند بەخوا دەزانم تۆ مافت بەسەرمەوە هەیە، بەڵام من كە ناحەقیەكم بینی خۆم پێ راناگیرێت، خەلیفە پێی وت وەرە دابنیشە، لەپاڵ خۆیدا لەسەر راخەرەكە داینیشاند.[14]
كاتێك عوثمانى كوڕی عەففان شەهید كرا، زوبەیر یەكێك بوو لەوانەى داواى تۆڵەی خوێنی عوثمانى دەكرد، جا لێیان دەپرسی ئەی زوبەیر بۆچی هاتون وازتان هێنا تا خەلیفە كوژرا و ئێستا هاتون داواى خوێنەكەى دەكەن؟ ئەویش وتى ئێمە لە سەردەمى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكر و عومەر و عوثمانیشدا ئەم ئایەتەمان دەخوێندەوە(واتقوا فتنة لا تصيبن الذين ظلموا منكم خاصة)، بەڵام وامان نەدەزانى ئێمەش دەگرێتەوە تا ئەوەى لە ئێمەشدا روویدا.[15]
[1] - صحيح البخاري، الرقم 106،
[2] - صحيح البخاري، الرقم 1413، مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 10497، سنن ابن ماجة، الرقم 1832.
[3] - المطالب العالية لابن حجر، الرقم 4063.
[4] - المطالب العالية لابن حجر، الرقم 4074.
[5] - البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 311.
[6] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 54.
[7] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 56.
[8] - تاريخ الطبري، ج2، ص 513.
[9] - الكامل في التأريخ، ج2، ص 406.
[10] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 55.
[11] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 6930.
[12] - سير اعلام النبلاء، ج1، ص 57.
[13] - المطالب العالية لابن حجر، الرقم 4074.
[14] - المطالب العالية لابن حجر، الرقم 3342،
[15] - مسند احمد بن حنبل، الرقم 1363، قال شعيب الأرناؤوط إسناده جيد.