خالید لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەططابدا

كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب بوو بە خەلیفە، خالیدی كوڕی وەلیدی لە پۆستەكەى لابرد و بە نامەیەك ئەوەى نارد بۆ ئەبوو عوبەیدە، خالیدیش لە وەڵامدا وتى گوێڕایەڵی فەرمانى ئەمیری باوەڕدارانم،[1] پاش ئەوەش لە ژێر فەرمانى ئەبوو عوبەیدەدا مایەوەو بەردەوام جیهادى دەكرد، وەك لە فەتحى دیمەشقدا بەشدارى كرد و ئەبووعوبەیدەش بەرپرس بوو.[2]

كاتێك ئەبووعوبەیدە ئەو نامەى پێگەیشت كە خالید لە پۆستەكەى كەنار بخرێت خۆی ئامادە نەبوو بیڵێت بە خالید، بۆیە كەسێكی تر ئەوەى گەیاند بە خالید، خالید چوو بۆ لاى ئەبوو عوبەیدەو وتى رەحمەتى خوات لێ بێت بۆچی خۆت پێت نەوتم؟ ئەویش وتى حەزم نەكرد هەواڵی ناخۆشت پێبدەم.[3]

    كاتێك ئەبووعوبەیدە ئەمیر بوو لە پیاوێك تووڕە بوو و ئازارێكی دا، خالیدیش وتى وا مەكە، خالیدی پێی وترا كە ئەمیرت تووڕە كردووە، بۆیە چوو بۆ لاى ئەبووعوبەیدەو وتى من مەبەستم ئەوە نەبووە تۆ تووڕە بكەم، بەڵام بیستوومە لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو:(إن أشد الناس عذابا يوم القيامة أشد الناس عذابا للناس في الدنيا)،[4] (سەختترین سزاى رۆژی دوایی بۆ ئەو كەسانەیە كە لە دنیادا سەختترین سزاى خەڵكیان داوە).

لابردنى خالیدى كوڕی وەلید

لێرەدا تەمومژیەك دروست كراوە سەبارەت بە هۆكارى لابردنى خالیدی كوڕی وەلید لەلایەن عومەرى كوڕی خەتتابەوە، جا هەیانە هۆكارەكەى بە كینەیەكى سەردەمى جاهیلی دادەنێن، هەیانە هۆكارەكەى دەبەستنەوە بە كوشتنى مالیكی كوڕی نوەیرەوە، هەشیانە دەیبەستێتەوە بە گوێڕایەڵ نەبوونى خالید بۆ عومەر، وا لە خوارەوە گێڕانەوەكان دەخەینەڕوو:

كاتێك عومەر و خالید مێرمنداڵ بون زۆرانێكیان گرت، خالید قاچێكی عومەرى شكاند، ئەو داخە لە دەروونى عومەردا مایەوە تا كە بوو بە خەلیفە تۆڵەى كردەوە.[5]

لە سەردەمى ئەبووبەكردا عومەر بە ئەبووبەكری وت نامەیەك بنێرە بۆ خالید و فەرمانى پێ بكە هیچ جووڵەیەك نەكات بە فەرمانى تۆ نەبێت، خالیدیش وەڵامى دایەوە یان لە هەڵسوكەوتمدا دەستم والآ بكە یان لامبەرە، عومەریش وتى دەى لایبەرە، ئەبووبەكر وتى جا كێ جێی خالیدم بۆ دەگرێتەوە، لە سەردەمى عومەریشدا خەلیفە هەمان نامەى بۆ نووسی و خالیدیش هەمان وەڵامى بۆ عومەر نووسی كە بۆ ئەبووبەكری نووسیبوو، عومەریش لایبرد، پاش ماوەیەك داواى لە خالید كردەوە تا پۆست وەربگرێـتەوە، بەڵام خالید ئامادەیی نەبوو مەگەر بەو مەرجەى دەستى والآ بكات، عومەریش بەوە رازى نەدەبوو.[6]

بۆیە دەتوانین بڵێین تاكە هۆكارى لابردنى خالید لەلایەن عومەرى كوڕی خەططابەوە بریتی بوو لەو جموجووڵە سەربەخۆییەى خالید لە كاتى جەنگ و فتووحاتیدا، عومەریش لاى سەخت بوو لە پاڵ هەزار راستیدا ناحەقیەك هەبێت، بۆیە خالیدی لابرد، بەڵام ئەگەر تەماشا بكەین هۆكارێكی سەركەوتنە گەورەكانى خالید ئەو جۆرە سەربەخۆیی و دەست والآییەى بوو كە هەیبوو، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكری صدیقیش ئەو دەرفەتەیان بۆ هێشتەوەو لەگەڵ ئەوەشدا جۆرێك لە لێپێچینەوەو لێ توندكردنەوەیان بۆ بەكاردەهێنا، بەڵام لە پۆستەكەى لایان نەدەبرد، چونكە ئەوە شمشێری هەڵكراوى خوا بوو بە رووی بێباوەڕاندا، دەبینین خالید بەو دەستوالآییەى بڕیاردانەى لە سەردەمى پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) چەند هەڵەیەكى كرد، بەڵام پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) كەنارى نەخست، لە سەردەمى ئەبووبەكریشدا دووبارە لە كوشتنى مالیكی كوڕی نوەیرەدا ئیجتیهادى هەڵەی كرد، بەڵام ئەبووبەكر لای نەبرد، عومەریش كە بوو بە خەلیفە ئیجتیهادێكی كرد بە لابردنى خالید، ئایا پێكاى یان نا، خوا زاناترە.

مردنى خالیدى كوڕی وەلید

خالید ماوەیەك پێش مردنى جارێك چوویەوە بۆ مەككەو عومرەیەكى كرد و گەڕایەوە بۆ حیمص،[7] لەوێ مایەوە تا كۆچی دوایی كرد.

خالیدى كوڕی وەلید لە ساڵی بیست و یەكى كۆچیدا وەفاتى كرد،[8] ئەو كات تەمەنى شەست ساڵان بوو.[9]

كاتێك خالید لە سەرەمەرگدا بوو دەیوت بەشدارى ئەو هەموو جەنگەم كرد كەچی قەدەرم وابوو لەسەر جێگەكەم بمرم، دواتر وتى ئەگەر مردم چەك و ئەسپەكەم دابنێن بۆ رێی خوا.[10]

خالید كە لە سەرمەرگیدا بوو تەنها شتێك لە ژیاندا هەیبوو بریتی بوو لە ئەسپەكەى و چەكەكەى و كۆیلەیەكى، كە ئەم هەواڵە دواتر گەیشت بە عومەرى كوڕی خەططاب، وتى رەحمەتى خواى لێ بێت ئاوا نەبوو كە ئێمە گومانمان پێ دەبرد-واتە سامانى بۆ خۆی دانەنابوو-.[11]

خالید دەگریاو دەیوت لە ئەوەندە جەنگدا بەشداریم كرد، جەستەم بستێكی بێ برینی پێوە نەماوە، یان شمشێری بەركەوتووە یان رم یان تیر، كەچی وا لەسەر جێگەكەم دەمرد.[12]

خالید پێش مردنى بەو بارە نەخۆشیەی سەرەمەرگیەوە قسەی دەكرد بۆ ئەوانەى كە لەلاى بوون و دەیوت: لەم سەرزەویەدا هیچ شتێك نیە هێندەى ئەوە لام خۆشەویست بێت كە لە شەوێكی سارددا لە ناو دەستەیەكى سوپایی كۆچەراندا بم كە بەرامبەر دوژمن لە چاوەڕوانى جەنگدان، دەى گرنگى بدەن بە جیهاد.[13]

كاتێك خالید لە سەرەمەرگدا بوو وەسیەتێكی كرد بۆ عومەر، عومەریش وەسیەتەكەى جێبەجێ كرد-ئەمەش بەڵگەیەكە كە خالید لە مەدینە مردووە- و باسی خالیدی دەكرد و دەیوت رەحمەتى خوا لە خالید، كەسێك ئاماژەی بە عومەر دا بۆچی كاتێك مابوو لاتبرد؟ عومەر وتى من تەنها لەبەرئەوە لامبرد چونكە دەستوالآیانە هەنگاوى دەنا و دەستوالآیانەش سامانى دەبەخشیەوە.[14]

خالید پێش مردنى دەیوت سەرقاڵ بوونم بە جیهاد بووە هۆكارى دواكەوتنم لە فێربوونى زۆربەى قورئان.[15]

گێڕانەوەیەك هاتووە دەڵێت: عومەر چوو بۆ ئەسپەردەكردنى تەرمى خالید، ئەمەش بەڵگەیەكى ترە لەسەر ئەوەى خالید لە مەدینە مردووە، بەڵام راى زۆرینە لەسەر ئەوەیە خالید لە حیمص مردووە،[16] ذەهەبی دەڵێت: راى راستتر ئەوەیە خالید لە حیمص مردووە.[17]

كاروانێكى حاجیانى شام هاتنە مەدینە و هەواڵیان دا بە عومەر كە كاتێك ئەوان هاتون خالید مردووە، عومەر دڵگرانیەك دایگرت و زوو زوو رەحمەتى بۆ دەنارد.[18]