لابردنى كاربەدەستەكان

لابردنى خالیدی كوڕی وەلید

كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب بوو بە خەلیفە، خالیدی كوڕی وەلیدی لە پۆستەكەى لابرد و بە نامەیەك ئەوەى نارد بۆ ئەبوو عوبەیدە، خالیدیش لە وەڵامدا وتى گوێڕایەڵی فەرمانى ئەمیری باوەڕدارانم،[1] پاش ئەوەش لە ژێر فەرمانى ئەبوو عوبەیدەدا مایەوەو بەردەوام جیهادى دەكرد، وەك لە فەتحى دیمەشقدا بەشدارى كرد و ئەبووعوبەیدەش بەرپرس بوو.[2]

لێرەدا تەمومژیەك دروست كراوە سەبارەت بە هۆكارى لابردنى خالیدی كوڕی وەلید لەلایەن عومەرى كوڕی خەتتابەوە، جا هەیانە هۆكارەكەى بە كینەیەكى سەردەمى جاهیلی دادەنێن، هەیانە هۆكارەكەى دەبەستنەوە بە كوشتنى مالیكی كوڕی نوەیرەوە، هەشیانە دەیبەستێتەوە بە گوێڕایەڵ نەبوونى خالید بۆ عومەر، وا لە خوارەوە گێڕانەوەكان دەخەینەڕوو:

كاتێك عومەر و خالید مێرمنداڵ بون زۆرانێكیان گرت، خالید قاچێكی عومەرى شكاند، ئەو داخە لە دەروونى عومەردا مایەوە تا كە بوو بە خەلیفە تۆڵەى كردەوە.[3]

لە سەردەمى ئەبووبەكردا عومەر بە ئەبووبەكری وت نامەیەك بنێرە بۆ خالید و فەرمانى پێ بكە هیچ جووڵەیەك نەكات بە فەرمانى تۆ نەبێت، خالیدیش وەڵامى دایەوە یان لە هەڵسوكەوتمدا دەستم والآ بكە یان لامبەرە، عومەریش وتى دەى لایبەرە، ئەبووبەكر وتى جا كێ جێی خالیدم بۆ دەگرێتەوە، لە سەردەمى عومەریشدا خەلیفە هەمان نامەى بۆ نووسی و خالیدیش هەمان وەڵامى بۆ عومەر نووسی كە بۆ ئەبووبەكری نووسیبوو، عومەریش لایبرد، پاش ماوەیەك داواى لە خالید كردەوە تا پۆست وەربگرێـتەوە، بەڵام خالید ئامادەیی نەبوو مەگەر بەو مەرجەى دەستى والآ بكات، عومەریش بەوە رازى نەدەبوو.[4]

بۆیە دەتوانین بڵێین تاكە هۆكارى لابردنى خالید لەلایەن عومەرى كوڕی خەططابەوە بریتی بوو لەو جموجووڵە سەربەخۆییەى خالید لە كاتى جەنگ و فتووحاتیدا، عومەریش لاى سەخت بوو لە پاڵ هەزار راستیدا ناحەقیەك هەبێت، بۆیە خالیدی لابرد، بەڵام ئەگەر تەماشا بكەین هۆكارێكی سەركەوتنە گەورەكانى خالید ئەو جۆرە سەربەخۆیی و دەست والآییەى بوو كە هەیبوو، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكری صدیقیش ئەو دەرفەتەیان بۆ هێشتەوەو لەگەڵ ئەوەشدا جۆرێك لە لێپێچینەوەو لێ توندكردنەوەیان بۆ بەكاردەهێنا، بەڵام لە پۆستەكەى لایان نەدەبرد، چونكە ئەوە شمشێری هەڵكراوى خوا بوو بە رووی بێباوەڕاندا، دەبینین خالید بەو دەستوالآییەى بڕیاردانەى لە سەردەمى پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) چەند هەڵەیەكى كرد، بەڵام پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) كەنارى نەخست، لە سەردەمى ئەبووبەكریشدا دووبارە لە كوشتنى مالیكی كوڕی نوەیرەدا ئیجتیهادى هەڵەی كرد، بەڵام ئەبووبەكر لای نەبرد، عومەریش كە بوو بە خەلیفە ئیجتیهادێكی كرد بە لابردنى خالید، ئایا پێكاى یان نا، خوا زاناترە.

لابردنى خەببابی كوڕی ئەرەت

عومەرى كوڕی خەططاب عەممارى كوڕی یاسیری هاودەم بە ئیبن مەسعوود نارد بۆ عێراق و ئەركی كارگێڕی و مامۆستایی پێ بەخشین و نامەیەكى هاودەم بەوان نارد بۆ خەڵكەكەو تیایدا نووسیبووى: من دوانم لە كەسە ناوازەكانى ناو هاوەڵان بۆ ناردون كە بەشداربووى بەدر بوون، گوێڕایەڵیان بن و پێشەنگییان پێوە بكەن، من لەبەر ئێوە خۆم بێبەش كردووە لە نزیكی ئەو دوانە.[5]

كاتێك خەڵكی بەصرە هێرشیان برد بۆ نەهاوەند و بۆیان فەتح نەكرا، عەممار بە خەڵكی كووفەوە چوو بۆ یارمەتییان و خوا فەتحى بەخشی، دواتر كە ویستیان دەستكەوتەكان دابەش بكەن، خەڵكی بەصرە ویستیان بەشی خەڵكی كووفە نەدەن، جا یەكێك لە بەصریەكان بە عەممارى وت ئەی گوێ قرتاو دەتەوێت تۆیش لە دەستكەوتەكانماندا بەشدار بیت؟ عەممار وتى قسەت بە گوێ چاكەكەم وت، ئەم گوێیەم لە غەزاى هاودەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) وای لێهات، دواتر نامەى نووسی بۆ خەلیفە عومەر و مەسەلەكەى بۆ خستەڕوو، خەلیفەش وەڵامى نوسی هەركەس بەشدارى جەنگەكە بووبێت دەستەكەوتى بۆ هەیە.[6]

دواتر خەلیفە عومەر عەممارى لە پۆستەكەى لابرد، چەند هۆكارێك باسكراوە، لەوانە خەڵكێك لاى خەلیفە قسەی زۆریان لەسەر كردووەو ئەویش بێ عاجزبوون لایبردووە، یان دەوترێت عومەر كە پرسیاری كرد لە جەریر عەممار چۆنە؟ وتى شارەزایی سیاسەتى نیە، بۆیە بڕیاری دا لایبەرێت، عومەر بە عەممارى وت پێت ناخۆش نەبوو لامانبردیت؟ عەممار وتى كە ئەو ئەركەت پێ سپاردم پێم ناخۆش بوو، كە لاشت بردم پێم ناخۆش بوو.[7]

لابردنى شورەحبیل

كاتێك عومەر ویستی شورەحبیلى كوڕی حەسەنە لە پۆستەكەى لاببات، شورەحبیل وتىئەی عومەر بڵێ لەسەرچی لامدەبەیت؟ چی تووڕەی كردویت؟ عومەر وەڵامى دایەوە، نا لە تووڕەییەوە نیە، بەڵكو كەسی لە تۆبەهێزترمان بەدیكرد، بۆیە نەمانویست لاى خوا تاوانبار بین،شورەحبیل وتى دەی لاى خەڵك روونی بكەرەوە، عومەریش چوویە سەر مینبەر و وتى ئێمە شورەحبیلی كوڕی حەسەنەمان كرد بە بەرپرس و دواتریش بێ ئەوەى لێی تووڕەو بێزار بین لامانبرد، تەنها لەبەرئەوەى كەسی لەو بەهێزترمان بینی بۆیە لامانبرد تا لاى خوا تاوانبار نەبین.[8]

لابردنى سەعد

سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص لەلایەن خەلیفە عومەرى كوڕی خەططابەوە كرابوو بە والى كووفە، دەوترێت سەعد بناغەدانەرى كووفە بووەو كردوویەتى بە شار،[9] بەڵام لە ساڵی بیستى كۆچیدا خەلیفە سەعدى لە والیەتى كووفە لابرد.[10]

بەهۆی سكالآى خەڵكەوە سەعد لە ساڵی بیست و یەكى كۆچیدا لەلایەن خەلیفە عومەرى كوڕی خەططابەوە لە ئەمیرایەتى كووفە لابرا.[11]

عومەر بڕیاری دا وردەكارى دارایی والیەكانى بزانێت، بۆیە نامەى نارد بۆیان تا هەموویان رێژەی سامانى خۆیان بنووسن، نامەی نارد بۆ سەعدیش، كە سەعد رێژەی سامانەكەى خۆی نووسی، عومەر سامانەكەى كرد بە دوو بەشەوە، بەشێكی بۆ هێشتەوەو نیوەكەى تری خستە بەیتولمالەوە.[12]

بەڵام ئەو لابردنەى سەعد لەلایەن عومەرەوە لەبەر كەمتەرخەمى سەعد نەبوو، وەك عومەر خۆی دەڵێت من سەعدم لەبەر لاوازى یان ناپاكبوونى لانەبردووە، هەر بۆیە دەبینین پێش شەهیدبوونى شەش كەس كاندید دەكات بۆ خیلافەت، یەكێكیان سەعدى كوڕی ئەبی وەققاصە.[13]

لابردنى ئەبووهورەیرە

ئەبووهورەیرە لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەططابدا لەلایەن خەلیفەوە كرا بە بەرپرسی بەحرەین، دواتر پاش ماوەیەك خەلیفە لەو پۆستەی لایبرد، دواتر خەلیفە ویستی ئەركی تری پێ بسپێرێت، بەڵام ئەبووهورەیرە ئامادە نەبوو پۆست وەربگرێت، بۆیە لە مەدینە مایەوەو سەرقاڵی بلآوكردنەوەى زانست بوو.[14]

ئەبووهورەیرە دەڵێت كە لە بەحرەینەوە هاتمەوە، عومەر وتى ئەی ئەبووهورەیرە دەسەلآت چۆن بوو؟ وتم كە منت نارد حەزم پێ نەبوو، كە لاتبردم حەزم پێی بوو، ئینجا ئەبووهورەیرە چوارسەد هەزار درهەمى لە بەحرەینەوە هێنا، خەلیفە وتى هیچت بە ناحەق وەرنەگرتووە؟ وتى نا، وتى ئەی خۆت چەندت هەیە؟ وتى بیست هەزار، عومەر وتى لەكوێت بوو؟ ئەبووهورەیرە وتى بازرگانیم دەكرد، عومەر وتى سەرمایە و بەشەكەى خۆت هەڵبگرەوەو ئەوی تری بخەرە بەیتولمالەوە.[15]

بەندكردنى ئیبن مەسعوود

عومەرى كوڕی خەططاب كاتێك عەممارى كوڕی یاسری نارد تا ببێتە ئەمیری كووفە، ئیبن مەسعوودیشی نارد وەك مامۆستا بۆ خەڵكی كووفە و وتى ئەو لەخۆبوردنەم كردووە كە عەبدوڵام لاى خۆم نەهێشتووەتەوەو ناردوومە بۆتان.[16]

جارێك ئیبن مەسعوود هات بۆ لاى عومەرى كوڕی خەططاب و خەڵكەكەى لاى هەموو لە دەورى كۆبوونەوە، عومەریش پێكەنى و دواتر كەوتە قسەكردن لەگەڵ ئیبن مەسعوود و بە بینینی ئیبن مەسعوود دەموچاوى گەشابوویەوە و زەردەخەنەى بۆ دەكرد، دواتر كە ئیبن مەسعوود چوو عومەر هەر تەماشاى دەكرد و دەیوت كووپێكی پڕ زانستە.[17]

   دواتر لە كۆتاییەكانى تەمەنیدا عومەرى كوڕی خەططاب ماوەى یەك ساڵ ئیبن مەسعوودو چەند هاوەڵێكى تری لە مەدینە بەند كرد تا ئەو كاتەى شەهید بوو، ئەوكات عوثمان ئازادى كردن، عومەر لەبەرئەوە بەندى كردن چونكە ئەوانە فەرموودەى زۆریان لە پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) دەگێڕایەوە.[18]