نووسینی: نهاد جلال حبیب الله
لەگەڵ ئەوەى ئیبن تەیمیە لە بەندیخانەدا گیانی سپارد و نووسینەكانیشى كۆنەكرابوونەوە و نەیارانێكیشى هەبوون، بەڵام بە مردنى ڕێبازو هەوڵە چاكسازییەكەى كۆتایى پێنەهات و كاریگەرى هزریى تا ئەمڕۆ لە بوارە جیاجیاكاندا لەبەرچاوە، چونكە هەوادارانێكى زۆری لە دواى مردنى كەوتنە گرنگیدان بە نووسینەكانى.[1]
خوێندكارەكانى ئیبن تەیمیە دوو جۆر بوون، جۆریكیان ئەوانە بوون كە لە وانە گشتیەكاندا ئامادە بوون، جۆریكی تریان ئەوانەى وانەى تایبەتیان لێ وەرگرتووە، ئەمانە لە دواى مردنى كەوتنە گرنگیدان و گەشەدان بە هزرەكەى.[2]
گرنگترینى ئەو كەسانەش ئیبن قەیمى جەوزییە كە لەسەر دەستى ئیبن تەیمیە زانستى وەرگرت و لە بوارە جیاجیاكاندا شارەزایی پەیداكرد،[3]دواى مردنى ئیبن تەیمیە، ئەم هەستا بە پێشكەشكردنى سامانێكى گەورەى زانستی كە پوختەى هزرى ئیبن تەیمیەى مامۆستاى بوو.[4]
یەكێك لەو لایەنانەى كە ئیبن تەیمیە ئیشى لەسەر كردبوو، چاكسازى كۆمەڵایەتى و چارەى نەخۆشییە دەروونیەكان بوو، ئیبن قەییمیش گرنگیەكى زۆرى بەو بوارە دا تا ئەوەى چەندین نووسینى لەو بارەوە جێهێشت و تیایدا قسەى لەسەر دیارترین گرفت و نەخۆشیە دەروونى و كۆمەڵایەتییەكان كردووە، بۆنموونە لە كتێبی (الجواب الكافى لمن سأل عن الدواء الشافي) دا بە وردى قسە لەسەر كێشەى خۆشەویستى دەكات، بە تایبەت ئەو خۆشەویستیەى كە لە نێوان كچ و كوڕدا هەیەو دەبێتە هۆى ئازارو دڵەڕاوكێى هەردوولا، ئەو پێش هەموو شتێك هیواى بوونى چارەسەر دەبەخشێت و هۆكارو سیفەت و تایبەتمەندى و دەرەنجامەكانى خۆشەویستى و ڕای خۆى لەسەر دەردەبڕێت.[5]
ئیبن قەییم لەپێناو ڕێبازە چاكسازیەكەى ئیبن تەیمیەى مامۆستایدا ئازار دراوە، بەڵام خۆڕاگر بووە و دەستبەردار نەبووە.[6]
لەبارەى دەستە لادەرەكانیش، لە ڕوویاندا دەوەستێت و كتێبی وەك(اجتماع الجيوش الاسلامية على غزو المعطلة والجهمية) دەنوسێت،[7] لایەنى سیاسی ئیسلامیش لەبیر ناكات وكتێبی (الطرق الحكمية في السياسة الشرعية) ى نووسیوە، نووسینەكانى ئەم لەوەدا لەوانەى مامۆستاكەى جیاوازبوون كە هێمنى و لەسەرخۆییان پێوە دیار بوو.[8]
یەكێكى تر لە خوێندكارەكانى (ئیبنوعەبدولهادى مەقدسی) بوو كە زانایەكى زۆر گەورەو دیارى مێژووى ئیسلامیەو هەوڵیداوە هزرى ئیبن تەیمیە بەرەو پێش ببات و چەند نووسینێكیشى هەیە، كاتێك ئیبنوسەبی لە وەڵامدانەوەى ڕای ئیبن تەیمیە سەبارەت بە سەردانى گۆڕ كتێبێك دەنوسێت، ئیبنو عەبدولهادى بەرامبەر بەوە كتێبێ دەنووسێت بە ناوى(الصارم المنكر في الرد علي السبكي) و تیایدا بەرگرى لە ئیبن تەیمیە دەكات.[9]
ئیبن كەثيری دیمەشقیش خوێندكارێكى ترى ئیبن تەیمیە بوو، لە نووسینەكانى و تەفسیرەكەیدا بە ڕوونى گرتنەبەرى ڕێبازى ئیبن تەیمیە دیارە، هەروەها شەمسەدینى ذەهەبیش هەوڵێكى زۆرى خستەگەڕ و نووسینەكانى لە زۆرى و بەهێزى و تاییبەتمەندیدا كەموێنەن، لەپێناو بیروباوەڕى ئیبن تەیمیە و بزووتنەوە چاكسازیەكەیدا ئازارى چەشتووە.[10]
دواى ئەمانە ئەو كەسایەتیە دیارەی هەوڵی ڕۆیشتن بە ڕێڕەوى ئیبن تەیمیەو خوێندكارەكانى دەدات، ئیبنوڕەجەبى حەنبەلیە كە چەند نووسینێكى هەیەو بە شێوەیەكى تەواو لە نووسینەكانیدا گیانى چاكسازى و بانگخوازى ئیبنولقەیم بەدیدەكرێت و ئەویش هەمان ڕێبازى سەلەفیەتى ئەوانى گرتووەتەبەر.[11]
پاشان چەند كەسایەتییەكى تر هەبوون ئەگەر چی ڕاستەوخۆ خوێندكارى ئیبن تەیمیە یان خوێندكارى خوێنكارەكانى نەبوون، بەڵام لە نووسین و هەوڵەكانیاندا هەمان ڕەوتیان گرتووەتەبەر، لەوانە ئەبوو ئیسحاقی شاطبى لە كتێبی (الموافقات) یان كتێبی (الاعتصام) دا هەمان زنجیرە چاكسازیەكەى ئیبن تەیمیەى داوەتەبەر.[12]
بەڵام دواتر ڕەوتى خوێندنگەى ئیبن تەیمیە بە هاتنى سەردەمى عوسمانى و داخرانى دەرگاى ئیجتیهاد و پشتبەستن بە نووسینەكانى پێشترو كورتكراوەكان و گەشەسەندنەوەى بیری سۆفیگەرایى و لادانەكان لاوازبوو.[13]
كۆتا كەسێك هەوڵی بووژاندنەوەى هزرى ئیبن تەیمیەى دا، موحەممەدى كوڕی عەبدولوەهاب بوو كە لەحیجازدا سەریهەڵدا و لە سەرەتاوە دەستیدایە خوێندنەوەى نووسینەكانى ئیبن تەیمیەو بە گەورەیی سەیرى دەكردن و بە تەواوەتى كەوتە ژێر كاریگەریانەوە و هەوڵیدا ئەو هزرە ببووژێنێتەوە و لەناو خەڵـكدا بڵاوی بكاتەوە.[14]
موحەممەدى كوڕی عەبدولوەهاب بۆ چەسپاندنى هزرى ئیبن تەیمیە، توانى سوود لە دەسەڵاتى سعود وەبگرێت كە ئەویش كەسایەتیەكى دەسەڵاتدارو ئایینى ناوچەكە بوو، بەوجۆرە موحەممەد توانى بە هزرى ئیبن تەیمیەو شمشێری سعود دەوڵەتێكى سەلەفى دابمەزرێنێت و دەوڵەتەكەش بە شێوەیەكى زۆر دیار لەسەر هزر و نووسینەكانى ئیبن تەیمیە وەستا بوو.[15]
ئەم دەوڵەتە ڕووى لە فراوانخوازى كرد و خەریك بوو دەسەڵاتى خۆی بەرامبەر بە دەوڵەتى عوسمانى بوەستێنێت،[16] بەڵام لەلایەن موحەممەد عەلی پاشای میصرەوە هێرشى كرایەسەر و بزووتنەوەى وەهابیەت گورزێكى توندى بەركەوت و بەرەو لاوازى چوو،[17] هەروەها لەدواى مردنى موحەممەدى كوڕی عەبدولوەهاب چەقبەستویى و سنوردارى سیاسی و هزریى ڕوویكردە بزووتنەوەكەى.[18]
سەدەى نۆزدەو بیستەم بەتایبەت سەردەمى گەشانەوەى هزرى خوێندنگەى ئیبن تەیمیە بوو، كەسانى وەك موحەممەد ڕەشید ڕەزاو چەندێكیتر هەوڵی گەشەسەندنەوەى هزرى ئیبن تەیمیەیان دا،[19] بزووتنەوەى سەننوسی لە ئەفریقا لە ژێر كاریگەرى هەمان هیزردا سەری هەڵداو هزرى ئیبن تەیمیەى وەرگرتبوو،[20] بەمجۆرە زۆر لە سۆفیگەرایى باوى سەردەمى عوسمانى جیاواز بوو و بەدوور بوو لەلادانە ئایینیەكان.[21]
هەروەها بزووتنەوەى مەهدییە لە سودان سەریهەڵدا كە ئەمیش بە هەمان شێوە لە ژێر كاریگەرى هزرى ئیبن تەیمیەدا بوو و لە گەشەسەندنى ئەو هزرەدا ڕۆڵێكى دیارى بینى،[22] ئەم بزووتنەوە لە كۆتاییەكانى سەدەى نۆزدە و سەرەتاكانى سەدەى بیستەمدا ڕۆڵى خۆی بینى و تا ئەمڕۆش ماوە و ڕۆڵى خۆی هەیە.[23]
پاشان بزووتنەوەى ئیخوان موسلیمین هات تا ئاستێك لە ژێر كاریگەرى هەمان هزرى ئیبن تەیمیەدا بوو.[24]
لەگەڵ هەموو ئەمانەدا دەسەڵاتى سعوودى بەردەوام گرنگى بە ڕەوتى وەهابى سەلەفى خۆی دەداو نووسینەكانى ئیبن تەیمیەو خوێندكارەكانى و موحەممەدى كوڕی عەبدولوەهابیش تیایدا بڵاوبوون و تا ئەمڕۆش ئەو ڕەوتە لە شانشینى سعوودیەدا بڵاوە.[25]
[1] - أبوزهرة: س.پ، ل418-424.
[3] - الندوي: س.پ، ج2، ل719-720.
[4] - القطان: س.پ، ل78-79.
[5] - مجموعة باحث: علم النفس فى التراث الأسلامي، ط1، دار السلام، (القاهرة/2006م)، ج3، ص1155-1225.
[6] -الشوكانى: س.پ، ج23، ل696.
[7] - الندوي: س.پ، ج2، ل737.
[8] - أبوزهرة: س.پ، ل420.
[9] - الندوي: س.پ، ج2، ل737.
[12] - الندوي: س.پ، ج2، ل745.
[13] - الزهراني: س.پ، ج2، ل 85 ،243 ،271 ،437 ،546.
[14] - القطان: س.پ، ل86-87.
[15] - أحمد الطحان: حتمية التغيير، ط1، دار المعرفة، (بيروت/ )، ص309.
[16] - الصلابي: دەوڵەتى عوسمانى، و: أحمد عبدالرحمن أحمد و نهاد جلال حبيب الله، چ1، دارالمعرفة، (بيروت:2007ز، ل 463-466.
[18] - أبوزهرة: س.پ، ل423.
[19] - الطحان: س.پ، ل309.
[21] - الندوة العالمية للشباب الإسلامى: الموسوعة الميسرةفي الأديان والمذاهب و الأحزاب المعاصرة، ط5، دارالندوة العالمية، (الرياض:2003م)، ج1، ص288.
[23] - الندوة العالمية للشباب الإسلامى: س.پ، ج1، ل310.
[25] - أبوزهرة: س.پ، ل423-424.