ئەبووسوفیان پاش فەتحى مەككە
هەرچەندە ئەبووسوفیان موسڵمان بووبوو، بەڵام هێشتا نەخۆشی دڵی داگیركردبوو و نەیتوانیبوو بە تەواوى چارەسەر وەربگرێت بۆ ئەو نەخۆشیەی چەند ساڵە پێوەیەتی، بۆیە جار جارە بە زمان وتەگەلێكی دەدركاند كە جێی نارەزایی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوون، لەوانە حەسوودی بردنی بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)،[1] بەڵام پاش ماوەیەك هاودەمى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تیمارى زامەكانى كرا و نەخۆشیەكەى لەسەر هەڵگیرا و لەبری حەسوودى بردن، ئیتر چاوەكانى خۆی بەخشی بە ئیسلام.
جارێك ئەبووسوفیان داى بەلاى سەلمانى فارسی و بیلال و صوهەیب و چەند كەسێكی تردا، ئەوانیش تانەیان لێدا، ئەبووبەكر وتى ئەوە پیاوماقوڵی قوڕەیشە، واى پێ دەڵێن؟! دواتر ئەبووبەكر هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەسەرهاتەكەى بۆ گێڕایەوە، ئەویش فەرمووى (ئەی ئەبووبەكر لەوانەیە تووڕەت كردبن، ئەگەر ئەوانت تووڕە كردبێت ئەوە پەروەردگارتت تووڕە كردووە)، خێرا ئەبووبەكر چوویەوە بۆ لایان و وتى برا ئازیزەكانم ئەرێ ئێوەم تووڕە نەكرد؟ ئەوانیش وتیان نا ئەی ئەبووبەكر خوا لێت خۆش بێت.[2]
ئەبووسوفیان دواى موسڵمانبوونى لەگەڵ پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى هەریەك لە غەزاكانى حونەین و طائیفیشی كرد.[3]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە دەستكەوتەكانى حونەیندا سەد وشتری بەخشی بە ئەبوو سوفیان و سەدى بە موعاویەی كوڕی و سەدى بە حەكیمی كوڕی حیزام بەخشى.[4]
لە غەزاى طائیفدا ئەبووسوفیان چاوێكی خۆی لەدەستدا، تیرێك بەر چاوى كەوت، ئینجا ئەبووسوفیان هاتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)و وتى ئەوە چاومە لە رێی خوادا واى لێهاتووە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى ئەگەر دەتەوێت نزا دەكەم خوا چاوت بۆ بگێڕێتەوە، ئەگەرنا بەهەشتت بۆ هەیە، ئەبووسوفیان وتى بەڵكو بەهەشتم دەوێت.[5]
دواى موسڵمان بوونى خەڵكی طائیف، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەبوسوفیان و موغیرەی كوڕی شوعبەی نارد تا بتى لات لەناوبەرن.[6]
خەڵكی موسڵمان زۆر كەیفیان بە ئەبووسوفیان نەدەهات و لە كۆڕیدا دانەدەنیشتن، ئەبووسوفیان چوویە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سێ شت هەن پێم ببەخشە، فەرمووى باشە، وتى من چاكترین و جوانترین كچم هەیە كە ئومموحەبیبەیە مارەى دەكەم لە تۆ، فەرمووى باشە، ئەبووسوفیان وتى موعاویەش بكە بە نووسەری بەردەستى خۆت، فەرمووى باشە، وتى پۆستێكیشم پێ بدەیت تا جەنگى بێباوەڕان بكەم لەبری ئەوەى پێشتر جەنگى موسڵمانانم دەكرد، فەرمووى باشە.[7]
بەڵام وەك دەزانین پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زۆر پێشتر ئومموحەبیبەی مارەكردبوو نەك پاش فەتحى مەككە.
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەبووسوفیانى كرد بە بەرپرسی ناوچەی نەجران و تا وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەو هەر لەو پۆستەى مایەوە، دواتر گەڕایەوە بۆ مەككەو لەوێ نیشتەجێ بوو، پاشان لەوێیش نەما و چوو بۆ مەدینەو تا مردنى لەوێ ژیا.[8]
ئەبووسوفیان پاش وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)
ئەبووسوفیان پاش وەفاتى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ژیا و بە بەرچاویەوە كوڕەكانى رۆڵیان دەبینی لە پایەكانى دەوڵەتى ئیسلامیدا، خۆیشی بەشدارى غەزاكانى دەكرد، ئەبووسوفیان لە جەنگى یەرمووكیشدا بەشدارى كرد و لەو جەنگەدا چاوەكەى تریشی لەدەستدا، لەو جەنگەدا ئەبووسوفیان موسڵمانانى هاندەدا بۆ جیهاد و جەنگى دژ بە بێباوەڕان.[9]
لە یەرمووكدا یەزیدی كوڕی ئەبووسوفیان ئالآیەكى بەدەستەوە بوو و ئەبووسوفیانیش لەژێر ئەو ئالآیەدا بوو، لە گەرمەى جەنگەكەدا ئەبووسوفیان هاوارى دەكرد ئەی سەركەوتنى خوا نزیك بەرەوە.[10]
كۆچی دوایی ئەبوسوفیان
دواجار ئەبووسوفیان لە تەمەنى نزیك بە نەوەد ساڵیدا كۆچی دوایی كرد،[11] یان دەوترێت تەمەنى هەشتاو هەشت ساڵان بووە، یان دەوترێت لە تەمەنى نەوەد و سێ ساڵیدا كۆچی دوایی كردووە،[12] سەبارەت بە ساڵی وەفاتیشی دەوترێت لە ساڵی سی و یەكى كۆچی لە مەدینە كۆچی دوایی كردووە، یان ساڵەكانى سی و دوو و سی وسێ و سی و چواریش هاتووە.[13]
كاتێك وەفاتى كرد عوثمانى كوڕی عەففان نوێژی لەسەر تەرمەكەى كرد.[14]
كاتێك ئەبووسوفیان كۆچی دوایی كرد، هەواڵ گەیشتە ئومموحەبیبەى كچی، لە رۆژی سێیەمدا بۆنێكى دا لە لاجانگ و باڵەكانى و وتى خۆ من هیچ پێویستم بەوە نیە لەبەرئەوە نەبێت كە بیستوومە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (لا يحل لامرأة تؤمن بالله واليوم الآخر أن تحد على ميت فوق ثلاث، إلا على زوج فإنها تحد عليه أربعة أشهر وعشرا)،[15] (هیچ ئافرەتێك كە بڕواى بە خوا و رۆژی دوایی هەبێت بۆی دروست نیە زیاد لە سێ رۆژ پرسە بگێرێت بۆ مردوویەك تەنها بۆ مێردى نەبێت كە بۆی هەیە چوار مانگ و دە رۆژ پرسە بگێڕێ- بەو واتایەى خۆی دوور بگرێت لە خۆرزاندنەوەو خۆشی گێڕان-).
وەستانێك:
یەكێك لەو گومانانەى كە لە مێژوی ئیسلامیدا زەقكراوەتەوە، بریتیە لە مەسەلەى ململانێی نێوان هاشمی و ئومەویەكان، واش هاتووە كە ئەبووسوفیان رێبەرێكی دیارى ئەو مەیدانە بووبێت، جا ئایا ئەمە راستە یان نا؟
ململانێی نێوان هاشمی و ئومەویەكان راستیەكى ناو مێژووی ئیسلامیەو حاشاى لێ ناكرێت، بەڵام تەوقیتی رووداوەكە هەڵوەستەى دەوێت، چونكە شیعە پێیان وایە ئەو تەوقیتە لە سەردەمى پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) بووە، بەڵام لەراستیدا ئەو رووداوە لە سەردەمى پاش شەهیدبوونى عوثمانى كوڕی عەففانەوە سەرەتایەكى دەركەوت تا لە نێوەندەكانى دەوڵەتى ئومەویدا بوو بە ئامانجى روون، دواتریش بە لەناوچوونی دەوڵەتى ئومەوى ئەو مەسەلەیە پووكایەوە.[16]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هێشتا سروشی بۆ دانەبەزێبوو، لە جەنگى فوجاردا بەشدارى كرد كە سەركردەى سوپاكە حەربی كوڕی ئومەییەی ئومەوی بوو،[17] هاشمیەكانیش تیایدا هاوشانى ئومەویەكان بەشداربوون، وەك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت (من تیرم دەدایەوە دەست مامەكانم)،[18] دەى مامەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و خودی پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هاشمی بوون.
ئەگەر تەماشا بكەین، لە گەڵ هاتنى ئیسلامدا بەشێك كەسایەتى دیارى ناو ئومەویەكان بڕوایان هێنا بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە لە هاشمیەكان بوو، لەوانە:
عوثمانى كوڕی عەففانى ئومەوی كە زاواى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو و دوو كچی پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بەهاوسەر گرت، لە یەكەمین موسڵمانبوانى مەككە بوو، لە دە یەكەمین موسڵمان بووەكانە، گێڕانەوە هەیە كە چوارەم كەسە موسڵمان بووە.[19]
خالیدی كوڕی سەعیدی كوڕی عاصی كوڕی ئومەییەیە، لە قورەیشیەكانە لە ئومەویەكان،[20] زۆر زوو موسڵمان بوو، دەوترێت چوارەم یان پێنجەم كەس بووە موسڵمان بووە.[21]
خالیدی كوڕی سەعید نووسەری خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو و نامەكانى بۆ دەنووسی،[22] هەروەها سروشیشی دەنووسیەوە بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[23]
هەریەك لە ئەبان و عەمر دوو براى ترى بوون كە هەر زوو لە مەككە موسڵمان بوون.[24]
با تەماشایەكى رووداوەكانى كاتى فەتحی مەككەیش بكەین:
عەبباسی هاشمی كە مامى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو پەیوەندیەكى پتەو و دۆستانەى هەبوو لەگەڵ ئەبووسوفیانى سەركردەى ئومەویەكاندا، ئەوەتا پێشتر لە كارى بازرگانیدا پێكەوە دەردەچوون،[25] لە كاتى فەتحى مەككەشدا عەبباس خەمى ئەبووسوفیان دەخوات و هانى دەدات تا موسڵمان بێت و خۆیشی دەیبات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پەناى دەدات تا دەیگەیەنێتە خزمەتى و دواى موسڵمان بوونى ئەبووسوفیانیش، داوا لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەكات شكۆ و پێگەیەكى تایبەتى بۆ دابنێت، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) راكەى وەردەگرێت، جا ئەگەر دوژمنایەتى هاشمی و ئومەوى هەبوایە، بۆ عەبباسی هاشمی ئەو هەموو دڵسۆزیە بۆ سەركردەى ئومەویەكان نیشان دەدات، لەكاتێكدا ئەوە چاكترین دەرفەتى لەناوبردنى ئومەویەكان بوو؟!!!
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پاش فەتحى مەككە عەتتابی كوڕی ئەسیدی كرد بە بەرپرسی مەككەو تا رۆژی وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە والى مەككە مایەوە.[26]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەبووسوفیانى كرد بە بەرپرسی ناوچەی نەجران و تا وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەو پۆستەى مایەوە.[27]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) موعاویەى كوڕی ئەبووسوفیانى بە نووسەرى بەردەستی خۆی دانا.[28]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) عەمرى كوڕی سەعیدی ئومەوى كرد بە بەرپرسی بەرهەمى خەیبەر.[29]
بۆیە دەڵێین: ململانێی هاشمی و ئومەویەكان نە لە قۆناغى پێش پێغەمبەرایەتى و نە لە سەردەمى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و نە لە سەردەمى ئەبووبەكر و عومەر و عوثمانیشدا بوونى نەبووە، بەڵكو سەرەتاكەى لە سەردەمى خەلیفەى چوارەمى موسڵمانانەوە عەلى كوڕی ئەبووطالیب دەركەوت، ئەویش نەك وەك دژایەتى نێوانیان، بەڵكو وەك دابەشبوونى دوو بەرەی ئیجتیهادى جیاواز، ئیتر بەرەبەرە لەوێوە مەسەلەكە زەق بوویەوەو لە قۆناغەكانى دواتردا كرا بە ئامانج.
رامانێك لە كەسێتی ئەبووسوفیان
ئەبووسوفیان كەسایەتیەكى دیارى عەرەب بووە كە سوودمەند بووە لە پێگەی گرنگى فرەلایەنەى مەككە، وەك پێگەى ئابوورى كە رێی بازرگانى بووە، رێی ئایینی كە كەعبەی لێبووە، بەم هۆیەوە ئەو ناوبانگەى لەناو مەككەدا هەیبوو دەگەیشتە دەرەوەش، لە مەككەشدا خاوەن قسەو بڕیار بوو، جێی گرنگى و رێزی لایەنەكان بوو، ئەم كەسایەتیە بە هاتنى ئیسلام، سەرەتاى شكستی خۆی بەدیدەكرد، بۆیە هەوڵی دا نەیارەكەى لەناوبەرێت، بۆیە كەوتە دژایەتى كردنى ئیسلام و موسڵمانان، كەچی هەمان ئەو دژایەتیەى بۆ ئیسلام تێكیشكاند، تا دواجار ئیسلام كەسێتی بۆ گێڕایەوە.
ئەبووسوفیان لە قۆناغى پێش فەتحى مەككەدا نەیارێكی سەرسەختى ئیسلام بوو، نەك لەبەرئەوەی بنەماڵەى پێغەمبەرایەتى رێگر بووبێت، بەڵكو لەبەرئەوەى لەگەڵ بنەماكانى پەیامەكەدا كێشەی هەبوو، بۆیە هەر جۆرە دژایەتیەكى سەربازى و سیاسی و راگەیاندنى گرتەبەر.
دواجار بە ناچارى و بێ تاسەیەكی بۆ موسڵمان بوون، موسڵمان بوو، موسڵمان بوونێك كە چەكەرەیەك بوو بۆ باوەڕی ناخى، هێشتا تاسەی ناوبانگ و بوونى پێگەى مابوو، بۆیە عەبباسیش ئەو ئاواتە شاراوەى ئەبووسوفیانى خستەڕوو بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) رەچاوى ئەو بار و ویستەى ئەبووسوفیانى كرد و لەلایەكەوە ماڵەكەى ئەوی كردە پەناگەو لەلایەكى تریشەوە لە دواتردا كردى بە بەرپرسی ناوچەی نەجران.
موسڵمانبوونى ئەبووسوفیان سەرەتاى ژیانێكی نوێ بوو بۆ ئەو كاسایەتیە، رەحمى خوا بوو بەرامبەرى تا وێنەى ئەبووجەهل و ئەبوولەهەب و سەرزلە بێباوەڕەكانى تر بەرەو دۆزەخ هەنگاو نەنێت، موسڵمان بوو و دواتریش بنەرەتەكانى باوەڕدارى پێوە دیاربوو، وەك بەشداریكردنى لە جیهاد و بەخشینی هەردوو چاوى لە رێی جیهاددا، موسڵمانبوونى هەر تاكێكیش رابردووى خراپی دەسڕێتەوە، وەك لە فەرموودەدا ئاماژەی پێدراوە(أما علمت أن الإسلام يهدم ما كان قبله)،[30] (مەگەر نازانیت ئیسلام پێش خۆی لەناودەبات)، جا بۆ دەبێت ئەم یاسایە بۆ هەموان رەوا بێت و بۆ ئەبووسوفیان نەگونجێت؟ ئەمە هیچ نیە تەنها ئەو كینە دروستبووەی داهاتووى نێوان هاشمی و ئومەویەكان نەبێت پاش دەیان ساڵ لە وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە هەوادارانى وا لێكرد رابردووش بكەنە بەشێكی ململانێی ئەوكاتیان، ئەمەش لە روى زانستیەوە رەوا نیە.
خواى گەورە دەفەرموێت: (لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلاً وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ).[31] (یەكسان نین لە ئێوە ئەوانەتان كە پێش فەتحى مەككە بەخشیتان و جەنگتان كرد، ئەوانەپاداشتیان زۆر گەورەترە لەوانەى دواى فەتحى مەككە بەخشییان و جەنگیان كرد، وە هەمووشیان-هەموو هاوەڵان- خوا بەڵێنى چاكەى پێداون، خواش زانا و ئاگادارە بەوەى دەیكەن).
هەروەها پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەبارەت بە برایەتى نێوان كۆچەران و پشتیوانان و نێوان هاوەڵانى دواى فەتحى مەككە و پلەوپایەیان دەفەرموێت (المهاجرون و الأنصار بعضهم أولياء بعض في الدنيا و الآخرة و الطلقاء من قريش و العتقاء من ثقيف بعضهم أولياء بعض في الدنيا و الآخرة)،[32] (كۆچەران و پشتیوانان لە دنیا و دوارۆژدا دۆست و هاودەمى یەكترن، تولەقاى قورەیش و ئازادكراوانى ثهقیفیش لە دنیا و دوارۆژدا دۆست و هاودەمى یەكترن).
حەزو تاسەی ئەبووسوفیان بۆ دەسەلآت شتێكی شاراوە نەبووە لە پێش موسڵمان بوونیدا، لە كاتى موسڵمان بوونیشیدا هەمان حەزى هەبووە، ئەمە تانەیەك نیە بۆ ئایینداریەكەى، تەنانەت ئەگەر حەزێكی خوازراویش نەبێت، بنەرەتێك نیە بۆ شكاندنى ئەو هاوەڵە.
هەڵەیەكى نەیارانى ئەبووسوفیان ئەوەیە دێن بەراوردی نێوان ئەبووسوفیان بە ئەندامانى بنەماڵەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەكەن، ئیتر لێرەوە وادەزانن موسڵمان بوون و هاوەڵبوونى ئەبووسوفیان لە بەهاى بنەماڵەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كەم دەكاتەوە، نەخێر، ئەگەر مەسەلەكە بەراورد بێت، هەم بە بەڵگەی قورئان و هەم فەرموودەو هەم عەقڵیش دەیسەلمێنین كە عەلى دەیان بەرامبەری ئەبووسوفیان گەورەتر و خاوەن فەزڵەو هیچ كات رەوا نیە بەراوردى نێوان ئەو دوو هاوەڵە لە نزیك یەكیش دابنێیت، وەك وتمان ئەم رقە زادەى ئەو قۆناغەى سەردەمى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نەبووە، بەڵكو دەرهاویشتەی ململانێكانى نەوەكانى ئەبووسوفیانە لەگەڵ هاشمیەكان، ئیتر نەیارانى ئومەویەكان بۆ سەلماندنى دێرینەیی و ریشەیی بوونى ئەو ململانێیە، هەر كەسێكی ناو ئومەویەكان بە سەردەمى جاهیلیشەوە دەنوسێنن بەو ململانێیەوە.
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3،ص 413.
[2] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 540.
[3] - أسد الغابة، ج3، ص 10- 11.
[4] - البداية والنهاية لابن كثير، ج4، ص 360.
[5] - معجم الصحابة لابن قانع، ج1، ص 265.
[6] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 48.
[7] - صحيح مسلم، الرقم 4661، صحيح ابن حبان،الرقم 7316، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 12666.
[8] - أسد الغابة، ج3، ص 11.
[9] - أسد الغابة، ج3، ص 11.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 414.
[11] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 107.
[12] - أسد الغابة، ج3، ص 11.
[13] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 107.
[14] - أسد الغابة، ج3، ص 11.
[15] - صحيح البخاري، الرقم 1233، صحيح مسلم، الرقم 2808، صحيح ابن حبان، الرقم 4366، سنن الترمذي، الرقم 1152.
[16] - خوێنەری ئازیزبۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانە كتێبەكەى دكتۆر عبدالشافی محمد عبداللطيف تایبەت بە دەوڵەتى ئومەوى كە وەرمانگێڕاوەتە سەر زمانى كوردی.
[17] - البداية والنهاية لابن كثير، ج2، ص 289.
[18] - البداية والنهاية لابن كثير، ج2، ص 290.
[19] - أسد الغابة، ج3، ص 606.
[20] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 236.
[21] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 236
[22] - البداية والنهاية لابن كثير، ج5، ص 34.
[23] - البداية والنهاية لابن كثير، ج5، ص 340.
[24] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1ص16.
[25] - البداية والنهاية لابن كثير، ج
[26] -أسد الغابة، ج3، ص 575.
[27] - أسد الغابة، ج3، ص 11.
[28] - أسد الغابة، ج5، ص 221.
[29] - أسد الغابة، ج4، ص 245.
[30] - صحيح مسلم، الرقم 198.
[32] - صحيح ابن حبان، الرقم 7367، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18799، المعجم الكبير للطبراني، الرقم2236، المستدرك على الصحيحين، الرقم، و صححه الذهبى.