بەیعەتدانى عەلى بە ئەبووبەكر:

لەم بارەیەوە دوو گێڕانەوەى سەرەكى هاتون كە بریتین لە:

گێڕانەوەی یەكەم:

كاتێك خەلیفەى باوەڕداران لە رۆژی دووەمدا بەیعەتى لە موسڵمانان وەردەگرت، هەریەك لە عەلى كوڕی ئەبووطالیب و زوبەیری كوڕی عەووام لەوێ نەبوون، بۆیە ئەبووبەكر داواى عەلى كرد، بڕێك لە پشتیوانان چوون عەلییان هێنا، ئەبووبەكر وتى ئامۆزا و زاواى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەتەوێت ریزی موسڵمانان دووكەرت بكەیت؟ عەلى وتى كێشەم نیە ئەی خەلیفەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەوەبوو بەیعەتى پێدا، ئینجا تەماشای كرد زوبەیر دیار نیە، بۆیە ناردى بە شوێنیدا و زوبەیر هات، زوبەیر وتى پورزا و حەوارى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەتەوێت ریزی موسڵمانان دووكەرت بكەیت؟ ئەویش هەمان شتی عەلى كوڕی ئەبوو تالیب وتەوەو بەیعەتى پێدا.[1]

گێڕانەوەى دووەم:

عائیشەی دایكی باوەڕداران دەڵێت: دواى وەفاتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، فاطيمه داواى لە ئەبووبەكر كرد تا لە بەجێماوى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) میراتى پێ بدات، ئەبووبەكر پێیوت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموویەتى(چی بە میرات جێبهێڵین صەدەقەیە)، فاطيمه بەوە تووڕە بوو و دەنگى لە ئەبووبەكر وەرگرت و تا مرد ئەبووبەكری نەدواند، كە فاطيمه وەفاتى كرد عەلى بە شەو ئەسپەردەى كرد و ئەبووبەكری بانگ نەكرد، دواى مردنى فاطيمه دەموچاوى خەڵكی شیرین نەدەبینی، بۆیە بڕیارى دا لەگەڵ ئەبووبەكر رێكبكەوێت و بەیعەتى پێبدات، ئەو ماوەیەش-شەش مانگە- هێشتا بەیعەتى نەدابوو، بۆیە هەواڵی نارد بۆ ئەبووبەكر و وتى وەرە بۆ لامان و با كەس نەیەت لەگەڵتدا، چونكە حەزى نەدەكرد عومەر ئامادەى كۆڕەكە بێت، عومەر كە ئەوەى زانى وتى نا بەخوا بە تەنها ناچیت بۆ لایان، ئەبووبەكر وتى بۆ پێت وایە چیم پێ دەكەن؟ بەخوا دەچم بۆ لایان، ئەبووبەكر چوو بۆ لایان، عەلى قسەی كرد و وتى ئێمە فەزڵی تۆ دەزانین و ئاگادارین خوا چی پێ بەخشیویت، حەسودیش نابەین بەو خێرەى خوا پێیداویت، بەڵام تۆ تاكڕەوانە بێ ئێمە بڕیارت دا، ئێمە پێمان وابوو بە نزیكیمان لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پشكێكمان دەبێت، كە ئەبووبەكر ئەم قسانەى بیست چاوەكانى پڕ بوون لە فرمێسك، ئینجا ئەبووبەكر قسەی كرد و وتى سوێند بەوەى گیانمى بەدەستە، خزمایەتى و نزیكی پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) لا ئازیزترە لە پەیوەندى خزمایەتى خۆم، بەڵام ئەوەی لە نێوان من و ئێوەدا سەبارەت بەو سامانە هەبووە، لەبەر چاكە بووەو بینیبێتم پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چی كردبێت منیش وامكردووە، عەلى بە ئەبووبەكری وت سبەى ئێوارە وادەى بەیعەت دەبێت، ئەوەبوو كە ئەبووبەكر نوێژی نیوەڕۆى كرد، چوویە سەر مینبەر و شایەتومانى وتەوەو باسی عەلى و شكۆی كرد و باسی ئەوەشی كرد كە بەیعەتى نەداوە و بیانووى عەلى بۆ ئەوە چی بووە، دواتر داواى لێخۆشبوونى لە خوا كرد، ئینجا عەلى شایەتومانى وتەوەو باسی گەورەیی مافى ئەبووبەكری كرد و وتى ئەوەى كردوویەتى لەبەر حەسوودی بردن بە ئەبووبەكر و لەبەرچاو نەگرتنى فەزڵی نەبووە، بەڵكو پێی وابووە پشكی هەبووە لەو بوارەدا و ئەبووبەكر تاكڕەوانە بۆ خۆی بردووە، بەوە دڵمان نارەحەت بوو، موسڵمانان بەمە دڵخۆش بوون و وتیان راستت پێكا.[2]

ئیبن حەجەر دەڵێت: سەبارەت بە داواكارى ئامادەنەبوونى عومەر لەبەرئەوە بوو كە دەیانناسی عومەر لە گوفتار و كرداریشدا رەق و توندە، بەڵام ئەبووبەكر كەسێكی نەرم بوو، سەبارەت بەوەش كە دەڵێت ئەو ماوەیە بەیعەتى پێ نەداوە، لەوانەیە مەبەستی ئامادە نەبوونى بووبێت لە كۆڕ و كۆبوونەوەیدا.[3]

نەوەوى لە شەرحى فەرموودەكەدا دەڵێت: مەبەست بەوەى دەڵێت (فاتیمە تا مرد نەیدواند) ئەوەیە كە یان لەو بارەوە حسابی میرات- نەیدواندوووە، یان ئەوەیە خۆی لێ دوورگرتووە، نەك ئەوەى بە یەك بگەن و سەلام لە ئەبووبەكر نەكات و قسەی لەگەڵ نەكات، سەبارەت بە بەیعەت نەدانەكەى عەلیش ئەوە زانایان كۆكن لەسەرئەوەى مەرج نیە بۆ دروستی بەیعەت هەموو خەڵك و هەموو ئەهلى حەل و عەقدیش بەیعەت بدەن، بەڵكو مەرجەكە ئەوەیە چەندە لە كۆى زانا و سەركردەو پیاوماقولآنى ناو خەڵك بگونجێت بەیعەت بدەن، هەروەها مەرج نیە هەر كەس دەست بخاتە دەستی و بەیعەت بدات، كەسێك ملكەچ بێت و دژایەتى نیشان نەدات بەسە، عەلیش لەو ماوەیەدا ئاوا بووە، بەڵكو نەیارى نەنواندووەو ریزی كەرت نەكردووە، بەڵكو گلەییەك لە دڵیدا ماوەتەوەو وەستاوە تا ئەوە نەماوە، جا ئەم فەرموودەیە روونكردنەوەى دروستى خیلافەتى ئەبووبەكرە.[4] 

سەبارەت بە راستی ئەم دوو فەرموودەیە بەیهەقی دەڵێت: ئەو گێڕانەوەى كە دەڵێت عەلى تا دواى مردنى فاطيمه بەیعەتى نەداوە-گێڕانەوەى دووەم- مونقەطيعه، فەرموودەكەى ئەبووسەعیدی خودری كە دەڵێت پاش ثهقیفە لە بەیعەتى گشتیدا عەلى بەیعەتى داوە بە ئەبووبەكر راستترە.[5]

ئیبن كەثير سەبارەت بەوەى كام لەم دوو گێڕانەوەیە راستە دەڵێت: بەیعەتى پاش مەرگى فاطيمه بەیعەتى دووپات كردنەوە بوو و دووەم بەیعەت بوو، بەڵكو لەو ماوەدا عەلى لە دواى ئەبووبەكرەوە نوێژی دەكرد و بۆ راوێژ لاى ئەبووبەكر بوو و لەگەڵیشیدا چوو بۆ ذیلقیصصە.[6]

ئایا عەلى حەزى بە خیلافەت هەبووە؟

سەبارەت بەوەى ئایا عەلى حەزى بە خیلافەت هەبووە یان نا، ئەوا دەتوانین بە چەند بەڵگەیەك بیسەلمێنین كە بەڵێ، بەڵام سەبارەت بەوەى ئایا خیلافەتى بۆ واجب بووە یان نا، ئەوە هیچ بەڵگەیەكی صەحیح نیە بۆ واجب بوونى خیلافەت یان ئەوەى شیعە پێی دەڵێت ئیمامەت بۆ عەلى:

كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نەخۆش كەوت، خەڵكی بە عەلى كوڕی ئەبووطالیبیان وت ئەرێ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) حاڵی چۆنە؟ وتى سوپاس بۆ خوا باشەو چاك دەبێتەوە، عەبباس دەستى عەلى گرت و وتى مەگەر پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) نابینیت؟ بەخوا من تەواو واى دەبینم پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەم نەخۆشیەیدا كۆچی دوایی دەكات، با بچین بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پرسیاری لێ بكەین تا بزانین كارو بەرپرسیاریەتى دواتر بۆ كێ دەبێت، ئەگەر بۆ ئێمەیە با بیزانین، ئەگەریش بۆ ئێمە نیە پێی دەڵێین و وەسیەتمان بۆ دەكات، عەلى وتى بەخوا ئەگەر پرسیار لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بكەین لەوبارەوە-داواى بكەین-و رازى نەبێت پێمان ببەخشێت، ئەوە ئیتر هەرگیز خەڵكی پێمان نابەخشێت، منیش هەرگیز ئەو پرسیارە لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناكەم.[7]

لە گێڕانەوەكەى بوخاریدا سەبارەت بە بەیعەتدانى عەلى بە ئەبووبەكر، كاتێك عەلى قسەی كرد وتى ئێمە فەزڵی تۆ دەزانین و ئاگادرین خوا چی پێ بەخشیویت، حەسودیش نابەین بەو خێرەى خوا پێیداویت، بەڵام تۆ تاكڕەوانە بێ ئێمە بڕیارت دا، ئێمە پێمان وابوو بە نزیكیمان لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پشكێكمان دەبێت،[8] ئەمەش ئاماژەیە بەوەى نیازى هەبووە پشكی هەبێت.

حەسەنى كوڕی عەلى پێش مردنى حوسەینى براى بانگ كرد و ئەم وەسیەتەى بۆ كرد: (براكەم باوكمان-عەلى- بەر رەحمەتى خوا بكەوێت كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد خۆی بۆ ئەم بارە-دەسەلآت- دانابوو و هیواى وابوو بۆ ئەو بێت، ئەوەبوو خوا دوورى گرت لێی و دایە دەست ئەبووبەكر، كە ئەبووبەكر سەرەمەرگى هات هەمدى حەزى پێكرد، ئەوەبوو هەمدى دوورخرایەوە لێی و بەر عومەر كەوت، كە عومەر سەرەمەرگى هات كردى بە شوورا لە نێوان شەش كەسدا كە باوكمان یەكێك بوو لەوان، ئەوەبوو بەر عوثمان كەوت، كە عوثمانیش كوژرا بەیعەتى پێدرا، دوایی ململانێی لەگەڵ كرا تا شمشێری بۆ هەڵكرد و لەسەری جەنگا، بارەكە بۆی لەبار نەبوو و هیچی لێ دەست نەكەوت، سوێند بەخوا وانابینم خواى گەورە پێغەمبەرایەتى و خیلافەتیش لە ناو ئێمەى ئالوبەیتدا كۆبكاتەوە.[9]

سەعدى كوڕی عوبادەو خیلافەتى ئەبووبەكری صدیق

بڕێك گێرانەوە هاتون سەبارەت بەوەى سەعدى كوڕی عوبادە ئامادە نەبوە بەیعەت بدات بە ئەبووبەكر و هەوڵی داوە پشكی پشتیوانان سەربخات و تا دواساتى ژیانى بەیعەتى نەداوە، ئەمە لە راستیەوە دوورەو تەنها بۆ شێواندنى مێژووى ئیسلامیە، ئەگەرنا چ رابردووى سەعد و چ دەقە صەحیحەكان ئەوە دەسەلمێنن مەسەلەكە وا نەبووە، بەڵام وەك سپاردەیەكى زانستی هەموو دەقەكان دەهێنین:

كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كرد و پشتیوانان لە كەپری بەنى ساعیدە كۆبوونەوە، لە دەورى سەعدى كوڕی عوبادە كۆبوونەوەو دەیانوت ئەمیرێك لە ئێمەو ئەمیرێك لە پشتیوانان، ئەوان دەیانویست بەیعەت بە سەعدى كوڕی عوبادە بدەن.[10]

سەعد لەو كاتەدا نەخۆش بوو و تایەكى زۆری هەبوو، خۆی گرمۆڵە كردبوو.[11]

بە پێی گێڕانەوەیەكى لاواز-ذەهەبی دەڵێت سەنەدەكەى بەو جۆرەیە كە دەیبینیت - هاتووە كاتێك بەیعەت درا بە ئەبووبەكری صدیق، ئەبوبەكر ناردى بە شوێن سەعددا و پێی وت وەرە بەیعەت بدە وا خەڵكەكە بەیعەتیان داوە، بەڵام سەعد وتى بەخوا بەیعەتتان پێ نادەم تا هاودەم بەوانەى لەگەڵ منن لەگەڵتان دەجەنگم، بەشیری كوڕی سەعد لەوێ بوو وتى ئەی خەلیفەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەو یاخى بووە و تا نەكوژرێت بەیعەتتان پێ نادات، تا منداڵ و عەشرەتەكەشی لەگەڵی نەكوژرێن ناكوژرێت، بۆیە تا دەتوانن مەیبزوێنن، ئەو خۆی تەنهایە، ئەبووبەكریش وازى لێهێنا، دواتر كە عومەر بوو بە خەلیفە پێی گەیشت و وتى ئێ سەعد، ئەویش وتى ئێ عومەر، عومەر لێی پرسی بەیعەتى پێ دەدات، كەچی وتى هاوەڵەكەت لە تۆ لامان خۆشەویستتر بوو، بەخوا حەزم بە دراوسێیەتیت نیە، عومەر وتى هەركەس رقی بێت لە دراوسێكەى جێی دێڵێت، ئەوەبوو سەعد چوو بۆ شام و پاش ماوەیەك لەوێ مرد.[12]

بەڵام بەپێی گێڕانەوەى صەحیح هاتووە كە كاتێك پشتیوانان داواى خیلافەتیان كرد و ئەبووبەكر دواتر وتارى پێشكەش كرد، تیایدا وتى ئەی سەعد تۆ خۆت لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دانیشتبوویت كە فەرمووى (قريش ولاة هذا الامر، فبر الناس تبع لبرهم و فاجرهم تبع لفاجرهم)، (قورەیشیەكان هەڵگری ئەم پرسەن، خەڵكی چاكەكاریان شوێنكەوتەى چاكەكاریانن و خراپەكاریشیان شوێنكەوتەى خراپەكاریانن)، سەعد پێی وت راست دەكەیت، دەى ئێمە وەزیر و ئێوەش ئەمیرن.[13]

پاشان، ئەگەر سەعد ئامادە نەبووبێت بەیعەت بدات لەكاتێكدا گەورە و قسەرۆیشتووى ناو پشتیوانان بووەو هەموان رازى بون بە بڕیارەكانى، چۆن لە هەموو ماوەى خیلافەتى ئەبووبەكر و عومەردا كێشە و گرفتێكی نەنایەوە، چۆن لەكاتى ئەو هەموو بارگرژیەی سەردەمى خەلیفە ئەبووبەكردا دەستى خۆی نەوەشاند و هەوڵی جوداخوازى نەدا، بۆیە ئەمانە تەنها خەونى كەسانێك بووە كە حەزیان كردووە ئاقارى رووداوى كەپری بەنی ساعیدە واى لێ بێت و دواتر ئەو خەونەیان داڕشتووەو لە سەرچاوەكاندا دایانناوەتەوە، ئەگەرنا لە روانگەى مێژووییەوە هیچ پاڵپشتیەكى واقیعی دەست ناكەوێت.