هەڵوێستی هاوەڵان بەرامبەر بە ئیجتیهادەكەى عەلى

هەڵوێستی هاوەڵان سەبارەت بە ئیجتیهادى عەلى بۆ چارەسەری پرسى شەهیدكردنى عوثمان خۆی لە سێ دەستەدا دەبینیەوە:

دەستەی یەكەم:  بڕوایان وابوو دەبێت خێرا تۆڵەى خوێنی عوثمان بكرێتەوە تا نەبێتە مۆدێل و هەركات دەستەیەك ویستیان هەستن خەلیفە بكوژن، بەتایبەت كوشتنى كەسێكی وەك عوثمانى كوڕی عەففان، بۆ ئەمەش پێشتر نموونەى طهلحەو زوبەیر و عائیشەو موعاویەو عەمر و چەندێكی ترمان خستەڕوو كە تەنانە تا روودانى جەنگى نێوان دوو دەستەى موسڵمانانیش لەسەر مەسەلەكە رۆیشتن و ئەو فیتنە گەورەى لێكەوتەوە كە روویدا.

دەستەى دووەم: ئەوانەى هاوراى عەلى بوون و دەیانوت با جارێك بارەكە هێور بێتەوە ئینجا تۆڵە لە بكوژانى عوثمان بكرێتەوەو ئەوانەش بەشێكی دیارى ناو هاوەڵان بوون كە لە زنجیرەى ژیانى هاوەڵاندا لە باسی هەركامیاندا ئاماژەمان بەوانە داوە كە هاوراى عەلى بوون و لەناو سوپاكەیدا بەشدارى جەمەل و صفین بوون.

دەستەى سێیەم: ئەوانە بوون كە بەریەككەوتنى ئەو دوو ئیجتیهادەیان بینی زانییان چ فیتنەیەكى لێدەكەوێتەوە، بۆیە كەناریان گرت لە هەردوو ئیجتیهادەكەو هیچ بەشداریەكیان نەبوو، بۆ نموونە:

ئیبن عومەر لە سەردەمى عەلى كوڕی ئەبووطالیبدا بەشدارى هیچ جەنگێكی نەكرد و و كەنارى گرت، بەڵام دواتر لە دواییەكانى تەمەنیدا پەشیمانى دەردەبڕی كە چۆن پشتیوانى عەلى كوڕی ئەبووطالیبی نەكرد لەو جەنگانەدا.[1]

كاتێك عەلى كوڕی ئەبووطاليب ویستی جەنگى شام بكات، چوو بۆ لاى ئیبن عومەر و هانى دا تا لەگەڵیدا بەشدارى بكات، ئیبن عومەر وتى منیش وەك ئەو خەڵكەى ترم، بەڵام بۆ جەنگ ئەمساڵ ئامادە نیم بەشدارى بكەم، دواتر ئیبن عومەر خۆی ئامادە كرد و چوو بەرەو مەككە.[2]

     جا پێش ئەوەى بچێت بۆ مەككە، عەلى كوڕی ئەبووطاليب بوو بە كەفیلی ئیبن عومەر كە دژی ناوەستێت، دواتر ئیبن عومەر چوو بۆ لاى ئومموكلثومى كچی عەلى كە ژنى عومەرى كوڕی خەططاب بوو و پێی وت كە دەچێت بۆ عومرە، هەروەها وتى من تەواو گوێڕایەڵی عەلیم جگە لە فەرمان كردنى بە جەنگ و راپەڕین، دواتر وا هەواڵ برا بۆ عەلى وتیان ئەمشەو بارێكی سەختتر لەوەى عائیشەو طهلحەو زوبەیرو موعاویە روویداوە، وتی چی بووە؟ وتیان ئیبن عومەر چووە بۆشام، ئیتر بار شڵەژا، كە ئومموكلثوم ئەوەى بیست، هات بۆ لاى عەلى و بەسەرهاتەكەى بۆ باسكرد، عەلیش دەروونى ئارام بوویەوەو وتى بڕۆن بەخوا نە من بەدرۆ كەوتمەوەو نە ئەو درۆی كرد، بەخوا من متمانەم زۆرە پێی.[3]

حەكەمى كوڕی عەمری غیفارى بڕیاری دا كەنار بگرێت لەو فیتنەى پەیدا بووە، ئەوەبوو كاتێك عەلى كوڕی ئەبوو طاليب نێردراوێكی نارد بۆ لاى، نێردراوەكە وتى ئەمیری باوەڕداران پێت دەڵێت تۆ لە هەموان شیاوترى تا لەسەر ئەم مەسەلە هاوكارمان بیت، حەكەمیش لە وەڵامى خەلیفەدا وتى دەى ئەی ئەمیری باوەڕداران من لە خۆشەویستم بیستووە كە ئامۆزاى تۆیە دەیفەرموو (ئەگەر بارى وا هات شمشێرێكی تەختە دروست بكە).[4]

خوزەیمەى كوڕی ثابت لە فیتنەى نێوان هاوەڵاندا بەشدارى نەكرد، بەڵكو شمشێرەكەى لە كالان نابوو، ئەوەبوو لە جەمەلدا هەرچەندە ئامادە بوو بەڵام شمشێری لە كالان دەرنەكرد،[5] بەڵام كاتێك لە جەنگى صفیندا بینی عەممارى كوڕی یاسر كوژرا، ئەو دەیوت جەنگ ناكەم تا بزانم كێ عەممار دەكوژێت، هەركەس كوشتى ئەوكات دەجەنگم، چونكە بیستوومە لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو دەستەى باغى و سەركەش عەممار دەكوژن، ئیتر كە عەممار كوژرا خوزەیمە وتى وا گومڕایی و نەپێكانم بۆ روون بوویەوە، شمشێری لە كالان دەركردو جەنگا تا كوژرا،[6]  واتە خوزەیمە حوكمى عەلى پێ رەوا و دروست بوو و لەناو ریزی سوپاى ئەودا مایەوەو كوژرا.[7]

رایەكی تری جیاوازو تایبەت راى حەسەنى كوڕی بوو، كە لەلایەكەوە هەوڵی راگرتنى جەنگەكانى باوكى دەدا و لەلایەكى تریشەوە لە مەیدانەكەدا تەنها جێی نەدەهێشت.

حەسەنى كوڕی عەلی بەیعەتى دا بە عەلى باوكى و لەگەڵیدا مایەوە، كاتێك سەربازگەكەى عەلى لە رەبذە بوو تا بچن بۆ جەنگى دژ بە طهلحەو زوبەیر، پاش ئەوەى نوێژیان كرد، حەسەن چوو بۆ لاى عەلى باوكى و لەلای دانیشت و وتوێژێكی لەگەڵ باوكیدا كرد، حەسەن وتى باوكە من شتێكم پێ وتیت و تۆیش لە قسەم دەرچوویت، سبەی بێ كەس دەكوژرێیت و كەس پشتت ناگرێ، عەلیش پێی وت تۆ هێشتا لووشكەلووشكى كچانت هەیە، چیت پێ وتم و من بەگوێم نەكردیت؟ حەسەن وتى ئەو رۆژەى گەمارۆی ماڵی عوثمان درا داوام لێكردیت لە مەدینە بچیتە دەرەوە تا كاتێك عوثمان كوژرا تۆ لەناو مەدینەدا نەبیت، پاشان ئەو رۆژەی عوثمان كوژرا پێم وتیت بەیعەت لەكەس وەرنەگریت تا وەفدى خەڵكی ناوچەكان و عەرەب و بەیعەتى هەموو میصرت بۆ بێت، پاشان كاتێك ئەو دوانە بەزمى خۆیان كرد پێم وتیت  لە ماڵی خۆتدا بمێنیتەوە تا رێكدەكەون، ئەگەر خراپەى لێكەوتەوە ئەوە تۆی بەرنەدەكەوت، كەچی لە هەموو ئەمانەدا تۆ پێچەوانەى من جوولآیتەوە، عەلیش وتى: كوڕی ئازیزم، سەبارەت بە دەرچوونم لە مەدینە كاتێك عوثمان گەمارۆ درابوو، دەى سوێند بەخوا وەك چۆن ئەو گەمارۆ درابوو منیش گەمارۆ درابووم، سەبارەت بەوەى بەیعەت وەرنەگرم تا هەموو ناوچەكان بێن و بەیعەت بدەن، دەسەلآتەكە هی مەدینە بوو و پێمان باش نەبوو ئەو دەسەلآتە بفەوتێت، سەبارەت بە دەرچوونى طهلحەو زوبەیریش ئەوە كەموكورتى و ترسنۆكی بوو بۆ موسڵمانان، سوێند بەخوا لەو كاتەوەى دەسەلآتم وەرگرتووە پشتم بەردراوە و ئەوەى پێویست بووە نەهاتووەتە رێم، سەبارەت بەوەى لە ماڵەوە دابنیشتایەم، ئەى چیم بكردایە بەوەى دەهات بۆ لام، تۆ ئەتویست من چۆن بم؟ دەتویست وەك ئەو جرجە بوومایە كە گەمارۆ دەدرێت  دباب دبابیەتى-بانگكردنى نێوان جرجەكان-.[8]

بەڵام حەسەن كە ئەمانەى دەوت بە باوكى، هاوكات ئامادەیی هەبو وهەموو پشتگیریەكى باوكى بكات وەك خەلیفەیەك كە بەیعەتى پێدابوو، بۆیە كاتێك عەلى داواى كرد خەڵكی كووفە بێنە ناو ریزی سوپاكەى و ئەبوومووساى ئەشعەریش خەڵكەكەى سارد دەكردەوە تا نەچن چونكە ئەوەى بە فیتنەیەك دەزانى، عەلى چەند كەسێكی نارد تا خەڵكەكە رازى بكەن بێنە ناو سوپاكەى، بەڵام هیچكام ئەوەیان پێ نەكرا، دواجار عەلى حەسەنى كوڕی نارد لەگەڵ عەمماردا، ئەوەبوو حەسەن وعەلى چوونە مزگەوتى كوفەو لەوێ ئەبوو مووسا كە حەسەنى بینی باوەشی پێداكرد، حەسەن وتى ئەی ئەبوو مووسا بۆچی خەڵكمان لێدەتەكێنیتەوە، سوێند بەخوا ئێمە تەنها خێرمان دەوێت و كەسی وەك ئەمیری باوەڕدارانیش لەهیچ ناترسێت، ئەبوومووسا وتى بە دایك و باوكمەوە بەقوربانت بم راست دەكەیت، بەڵام راوێژپێكراو دەبێت سپاردەكار بێت، من بیستوومە لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (فیتنەیەك روودەدات كە ئەوەى تیایدا دانیشتووە زۆر باشترە لەوەى تیایدا راوەستاوە، ئەوەی تیایدا راوەستاوە زۆر باشترە لەوەى تیایدا رێ دەكات، ئەوەى تیایدا رێ دەكات زۆر باشترە لەوەى تیایدا سوارە) خوا ئێمەى كردوەتە براى یەك و ماڵ و خوێنی لەیەك حەرام كردوین، ئینجا چەند ئایەتێكی خوێندەوە، عەممار كە لەگەڵ حەسەن بوو تووڕە بوو و هەستا و كەوتە قسەكردن لەناو خەڵكەكەدا، هەندێكیش وەڵامیان دایەوە... حەسەن دواتر قسەی بۆ خەڵكەكە كرد و وتى ئەى خەڵكینە بێن بەدەم بانگەوازى ئەمیرەكەتانەوەو بچن بۆ لاى براكانتان، چونكە هەموو كەسێ دەبێت بچێت بەدەم ئەم بانگەوازەوە، سوێند بەخوا ئەگەر كەسانى ژیر ئەم بارە بگرنە دەست زۆر لەپێشتر و باشترە بۆ داهاتووش، دەى وەرن بەدەم بانگەوازەكەمانەوەو لەو بارەدا كە ئێمەو ئێوەش پێی تاقی دەكرێینەوە هاریكارمان بن، بەوە خەڵكەكە رازى بوون. [9]