عەددى كوڕی حاتەم (رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی حاتەمى وڕی عەبدوڵاى طائیە، باوكى كە حاتەمى طائی بوو ناسراوترین كەس بوو بە بەخشندەیی، عەددى پێشتر مەسیحی بوو، لە ساڵی نۆ یان دەیەمى كۆچیدا موسڵمان بوو و لەسەر موسڵمانێتیەكەى مایەوەو لە كاتى هەڵگەڕانەوەی سەردەمى ئەبووبەكریشدا لەسەر ئیسلامەتى سەقامگیر بوو، بەشدارى فتووحاتى عێراقی كرد و دواتر چوو لە كووفە نیشتەجێ بوو، دواتر تا سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبووطاليب ژیا و لە جەنگى صفیندا لەناو سوپاى عەلیدا بەشدارى كرد، دواتر تا ساڵانى شەستی كۆچی ژیاو دواى ئەوە لە تەمەنێكی زۆردا وەفاتى كرد، دەوترێت تەمەنى نزیكەی سەد و بیست ساڵ بووە.[1]

كاتێك عەددى بیستی سریەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەچێت بۆ ناوچەكەیان، ژن و منداڵی كۆكردەوەو چوو بەرەو شام، بەڵام سەففانەى خوشكی جێهێشت و موسڵمانان بەدیلیان گرت، سەففانە موسڵمان بوو و گەڕایەوە بۆ لاى عەددى و بەسەرهاتەكەى باسكرد بۆ عەددى، ئەویش هاودەم بە خوشكەكەى چوویە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و موسڵمان بوو.[2]

عەددى دەڵێت كە هەواڵی هاتنى پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) بیست زۆر رقم لێی بوو، بۆیە چووم بۆ ناوچەی دەسەلآتى رۆمەكان، لەوێیش زۆر لەو شوێنەم بێزار بووم، دواتر وتم با بچم بۆ لاى ئەو كابرایە، ئەگەر درۆزن بوو پێی دەزانم و ئەگەریش راستگۆ بوو شوێنی دەكەوم، چوومەمەدینەو خەڵكەكە منیان ناسیەوەو وتیان عەدى كوڕی حاتەم هات، چوومە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەویش فەرمووى (ئەی عەددى كوڕی حاتەم موسڵمان بە پارێزراو دەبیت)، منیش وتم من ئایینی خۆم هەیە، فەرمووى من لە تۆ شارەزاترم بە ئایینەكەت، منیش بە سەرسوڕمانەوە وتم تۆ لە من شارەزاتریت بە دینی خۆم؟ ئەویش فەرمووى بەڵێ.[3]

لە جەنگى هەڵگەڕاوەكاندا كاتێك خالیدى كوڕی وەلید نزیك بوویەوە لە بەنى طهیئ عەددى كوڕی حاتەم هات بۆ لاى و وتى سێ رۆژ مۆڵەتم بدە، چونكە ئەو خەڵكە دەترسن ئەگەر شوێن تۆ بكەون طولەیحە نێردراوەكەیان بكوژێت، خالیدیش مۆڵەتى دا، ئەوەبوو سێ رۆژەكە تەواو بوو، ئینجا عەددى بە پێنج سەد جەنگاوەرەوە هاتە لاى خالید.[4]

هەروەها لە فتووحاتى عێراقدا خالید لە چوونى بۆ عێراق سوپاكەى كرد بە سێ بەشەوە تا بە سێ رێگەى جیاوازدا بچن، موثهننا پێش خۆی چووبوو، عەددى كوڕی حاتەم و عاصمی كوڕی عەمریش لەلایەكى ترەوە، خالیدیش خۆی لە كۆتای سوپاكەوە كەوتەڕێ و وادەیەكى دانا تا لە یەك شوێندا كۆببنەوە.[5]

هەروەها هاودەم بە خالید چوو بەرەو شام و بەشدارى هەندێ فتووحاتى كرد.[6]

لە سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبووطالیبدا بەشدارى هەردوو جەنگى جەمەل و صفینی كرد و لەناو سوپاى عەلیدا بوو و لە جەنگى جەمەلدا چاوێكی لەدەستدا، دواتریش لە كووفە مایەوە تا لە ساڵی شەست و هەشتی كۆچیدا لەوێ وەفاتى كرد.[7]

عەددى دەڵێت لە خزمەت پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بووم كە دوو كەس هاتن بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و سكالآى حاڵی خۆیان كرد، یەكێكیان سكالآى هەژارى كرد و ئەویش سكالآى چەتەى سەر رێی كرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (أما قطع السبيل فإنه لا يأتي عليك إلا قليل، حتى تخرج العير إلى مكة بغير خفير، وأما العيلة فإن الساعة لا تقوم، حتى يطوف أحدكم بصدقته، لا يجد من يقبلها منه، ثم ليقفن أحدكم بين يدي الله ليس بينه وبينه حجاب ولا ترجمان يترجم له، ثم ليقولن له ألم أوتك مالا؟ فليقولن بلى، ثم ليقولن ألم أرسل إليك رسولا؟ فليقولن بلى، فينظر عن يمينه فلا يرى إلا النار، ثم ينظر عن شماله فلا يرى إلا النار، فليتقين أحدكم النار ولو بشق تمرة، فإن لم يجد فبكلمة طيبة)،[8] (سەبارەت بە رێگری رێگە، ئەوە زۆر نابات تا بەبێ پەنا كاروان بەرێدەكەوێت بەرەو مەككە، سەبارەت بە هەژاریەكەش، قیامەت نایەت تا كەسی واتان هەیە زەكاتى خۆی دەگێڕێت كەچی كەسی دەست ناكەوێت وەریبگرێت، دواتر هەركەس لە ئێوە لەبەردەم خوادا دەوەستێت و نێوانى ئەو و خودا پەردەو وەرگێڕێ نیە، دواتر خوا پێی دەفەرموێت مەگەر سامانم پێ نەدایت؟ دەڵێت با، دەفەرموێت مەگەر پێغەمبەرت بۆ نەنێردرا؟ دەڵێت با، ئینجا بە لاى راست و چەپیدا تەماشا دەكات تەنها ئاگر دەبینێت، دەى هەركامتان خۆتان بپارێزن لە دۆزەخ با بە لەتە خورمایەكیش بێت، ئەگەر ئەوەشی شك نەبرد ئەوە با بە وتەیەكى جوان بێت).

عەددى كوڕی حاتەم دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (من حلف على يمين، فرأى غيرها خيرا منها، فليأت الذي هو خير، و ليترك يمينه)،[9] (هەركامتان سوێندێكى خوارد، دواتر بینی شتێكی تر چاكترە لەوەى سوێندی لەسەر خواردووە، با بچێت بۆ چاكترەكەو واز لە سوێندەكەى بهێنێت)، لە گێڕانەوەی تردا دەفەرموێت (كەفارەتى سوێندەكەى بدات).[10]

عەددى دەڵێت كاتێك چووینە خزمەت عومەرى كوڕی خەططاب یەك یەك كەسەكان ناوی خۆیان دەبرد، منیش كە چوومە بەردەمى وتم ئەی ئەمیری باوەڕداران من ناناسیت؟ وتى با، كاتێك ئەوان بێباوەڕ بوون تۆ باوەڕت هێنا، كاتێك ئەوان پشتیان هەڵكرد تۆ هاتیت، كاتێك ئەوان ناپاكییان كرد تۆ وەفادار بوویت، كاتێك ئەوان نكووڵییان دەكرد تۆ راستت وت، منیش وتم دەى ئیتر باكم بە هیچ نیە.[11]

عەددى كوڕی رەبیعە(رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی رەبیعەی كوڕی عەبدولعوززایە، یەكێكە لە موسڵمانبوانى فەتحى مەككە.[12]

عەددى كوڕی سینان (رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی سینانى كوڕی سوبەیعە، لە پشتیوانانە لە بەنى نەججار، لە غەزاى بەدر و ئوحود و خەندەق و هەموو غەزاكانى تردا بەشدارى كرد، تا سەردەمى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططاب ژیا.[13]

عەددى كوڕی عەمیرە(رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی عەمیرەى كوڕی فەروەى كوڕی زورارەیە، كونیەكەى ئەبووزورارەیە، دواى شەهیدكردنى عوثمانى كوڕی عەففان عەددى بڕیاری دا مەدینە جێبهێڵێت و چوو بۆ كووفەو لەوێ مایەوە، رایەكیش دەڵێت چوو بۆ ناوچەی جزیرە، رایەكیش دەڵێت چوو بۆ شام و لەوێ مایەوەو لە ناوچەی رها نیشتەجێ بوو.[14]

عەددى دەڵێت بیستم لە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (من استعملناه منكم على عمل، فكتمنا مخيطا، فما فوقه كان غلولا يأتي به يوم القيامة)،[15] (هەركەس لە ئێوە  بكەین بە كاربەدەست لە كارێكداو هەر لە دەزوویەكەوە تا زیاترمان لێ بشارێتەوە، لە رۆژی دواییدا بە ناپاكى و فێڵ دادەنرێت).

عەددى كوڕی قەیس(رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی قەیسی سەهمیە، یەكێكە لە موسڵمانبوانى پاش فەتحى مەككە، چونكە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە دەستكەوتەكانى حونەین نزیكەی پەنجا وشتری پێ بەخشی و یەكێك بوو لە دڵراگیركراوان.[16]

عەددى كوڕی موڕرە(رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی موڕرەى كوڕی سوراقەیبەلویە، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى خەیبەر و تیایدا شەهید بوو.[17]

عەددى كوڕی نەچلە(رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی نەضله یان كوڕی نوضهیلەیە، زۆر زوو لە مەككە موسڵمان بوو، لە كۆچی حەبەشەدا بەشدارى كرد و لەوێ مایەوەو وەفاتى كرد و نوعمانى كوڕی میراتى وەرگرت، بەوە بوو بە یەكەم كۆچەری حەبەشە كە میراتى لە ئیسلامدا جێهێشت.[18]

عەددى كوڕی نەوفەل(رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی نەوفەلى كوڕی ئەسەدى قوڕەیشی ئەسەدیە، برا بچووكى وەرەقەى كوڕی نەوفەل بوو، یەكێكە لە موسڵمانبوانى فەتحى مەككەو لە خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططابدا بەرپرسی حەضرەمەوت بوو.[19]

عەددى كوڕی عەبد سوائە(رضي الله عنه)

ناوى عددی كوڕی عەبدسوائەیە، چوویە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وەفاتى كرد.[20]

عەدى كوڕی خەلیفە(رضي الله عنه)

ناوى عەددى كوڕی خەلیفەیە، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى بەدر.[21]