نووسینی: نهاد جلال حبیب الله

     ئیبن تەیمیە لە سەردەمى خۆیدا گۆڕانێكى گەورەى كردو بانگەوازى بۆ نوێگەرى بیروباوەڕو پەرستش و بوارەكانى تر دەكرد، نوێگەرییەك كە لە مێژووى ئیسلامدا وێنەى كەمە یان نیە.[1]

     بنەڕەتى هەنگاوى چاكسازى و نوێگەرى لاى ئیبن تەیمیە لە چوار خاڵی سەرەكیدا خۆی دەبینێتەوە:

     یەكەم: نوێگەرى بیروباوەڕی یەكتاپەرستى و لێدانى بیروباوەڕە شیركیەكان.

     دووەم: ڕەخنەگرتن لە فەلسەفەو مەنتیق و زانستى كەلام و سەپاندنى قورئان و سوننەت بەسەر هەموو شتەكاندا.

     سێیەم: بەرپەرچدانەوەى دەستەو تاقمە نائیسلامیەكان و بەرەوڕووبوونەوەى بیروباوەڕیان.

     چوارەم: نوێگەرى زانستە شەرعیەكان و زیندووكردنەوەى هزرى ئیسلامى،[2]بۆ ئەمەش چەند بنەمایەكى هەبوو، لەوانە: پێشخستنى قورئان و سوننەت بەسەر عەقڵدا، بەرپەرچدانەوەى هەر لێكدانەوەیەكى كەلامى، شوێن نەكەوتنى كەسەكان بە ناوهێنانیان، بەڵكو بەپێى وتەكانیان بڕیارى لە بارەى كەسەكان و بابەتەكانەوە دەدا، نەبوونى دەمارگیرى مەزهەبى و چەقبەستوویى و...هتد.[3]

• نوێگەرى بیروباوەڕی یەكتاپەرستى:

     لەسەردەمى ئەودا بیروباوەڕەكانى هاوەڵدانان بۆ خوا لە شێوەى جۆربەجۆردا بڵاوبووبوویەوە، وەك پیرۆز ڕاگرتنی گۆڕەكان[4] و پاڕانەوە لێیا ن و پەرستنیان تا ئەوەى كڕنووشیان بۆ گۆڕەكە دەبرد.[5]

     ئەمەش بەرهەمى بڵاوبوونەوەى بەرفراوانى سۆفیگەرایى بوو لەو سەردەمەدا كە زۆربەى نێوەندەكانى وڵاتیان گرتبوویەوەو زانایان و دەسەڵاتدارانێكى زۆری موسڵمانانیش پشتگیرییان دەكردن.[6]

     لەبەرامبەر ئەمەدا پەرستشى گۆڕەكان وای لێكردبوون پەرستشە شەرعیەكانیان پشتگوێ خستبوو  و بەبێ نێوەند لە خوا نەدەپاڕانەوەو مزگەوت و نوێژیان لە نزاى شێخەكانیان لا كەمتر بوو.[7]

     حاڵی ئوممەت گەشتبوویە ئەوەى كەسەكان دەبرانە ئاستى خوایەتى، یان ئەگەر زۆر نەڕۆشتنایە لە پێغەمبەرایەتى یان سەروو پێعغەمبەرایەتیدا دایاندەنان، وەك بڕواكەى  ئیبن عەرەبى كە پێی وابوو كۆتاى پێغەمبەران و كۆتای پیاوچاكانیش هەیە، كۆتای پیاوچاكان لە كۆتاى پێغەمبەران باشترە، چونكە پێغەمبەر لە ڕێى جبریلەوە شارەزاى پەیامى خوا دەبێت، بەڵام پیاوچاك ڕاستەوخۆ دەچێتە كۆگاى سروشەوە.[8]

     بۆ نەهێشتنى ئەم چەوتیانەش چەند شێوە هەنگاوێكى گرتەبەر، وەك نووسین و گوفتار كە بەڕوونى ئەوەى دەخستەڕوو پەنابردن و پاڕانەوە لە جگە لە خوا دروست نیە، ئایا ئەو جگە لەخوایە مرۆڤ بێت یان نازیندوو بێت یان مردوو، پێغەمبەر بێت یان پیاو چاك...هتد.[9]

     تەنها شتێك  لە تاكى زیندوو داوا دەكرێت، دەبێت لە پێناوە دنیاییەكان نەچێتەدەر، سەر نزرگاكانیش بۆ پاڕانەوە یان پیرۆزى یان لێخۆشبوون...هتد دروست نییە.[10]

ئەو ڕێبازەى ئیبن تەیمییە لەو هەوڵەیدا گرتبوویەبەر، ئەم ئایەتەى قورئانى پیرۆزە كە دەفەرموێت   ﭽﭞ  ﭟ  ﭠ  ﭡ   ﭢ  ﭣ  ﭤ ﭼ .(*)

• ڕەخنە گرتنى لە فەلسەفەو كەلام و مەنتیق بە نووسین و گوفتار:

     بۆ ئەم بوارە لە دوولاوە هەنگاوى دەنا:

• 1-ڕەخنەگرتن لە فەلسەفەگەراو مەنتیقیەكان و ئەهلى كەلامى جیهانى دەرەوە.[11]
• 2-ڕەخنەگرتن لە فەلسەفەگەراو مەنتیقیەكان و ئەهلى كەلامى ناو جیهانى ئیسلامى وەك غەزالى و ئیبن عەرەبى و...هتد،[12] چونكە هەریەكە و لایەنێكیان وەرگرتبوو،غەزالى دژى فەلسەفە وەستا، بەڵام كاریگەرى مەنتیق و كەلام و فەلسەفەش لەسەرى دیاربوون.[13]

     بەڵام هەڵوێستى بەرامبەر بە غەزالى لەوانیتر جیاواز بوو  و بە دیدێكى ڕێزەوە قسەى لەسەر دەكرد و شایەتى بۆ دەدات كە لە چەند بوارێكدا ڕۆڵى زۆر چاكى بۆ موسڵمانان هەبووە و لە كۆتاییەكانى تەمەنیشیدا گەڕاوەتەوە بۆ وەرگرتنى فەرموودە.[14]

     فەلسەفەى یۆنانى بەهۆی مەیدانى وەرگێڕانى پێشتر و تێكەڵبوون و پێكدادانە ژیاریەكانەوە هاتبوویە ناو جیهانى ئیسلامى و لەگەڵ بوونى بەرپەرچدانەوەى زانایانى ئیسلامدا، بەڵام دواجار خۆى سەپاندو كەسانى وەك ئیبن سینا سەرسامى خۆیان بۆ ئەرستۆ زۆر لە فارابى زیاتر بوو.[15]

     ئیبن تەیمیە لە نووسینەكانیدا جەختى لەوە دەكردەوە بەرنامەى قورئان لە بەڵگەخوازیدا چاكترین ڕێبازە، بە نووسینە فرەلایەنەكانى وەك (درء تعارض العقل والنقل) یان(الرد على الفلاسفة)و (نقض المنطق)و(الرد على المنطقيين) هەوڵی بەرگریكردن لە بیروباوەرٍو هزرى ئیسلامى دەدا،[16] ئەو تەنها ڕەخنەى لە فەلسەفەى یۆنان نەدەگرت، بەڵكو ڕەخنەكانى ئاڕاستەى هەموو هزرى فەلسەفە بوو.[17]

     ئەو پێی وابوو پێویستە ئەو زانستانە شارەزا بێت تا  بتوانێت لایەنە باش و خراپەكانى هەڵبسەنگێنێت و بڕیاریان لەسەربدات.[18]

     خاڵێك كە ئیبن تەیمیە جەختى لەسەر دەكردەوە پشت نەبەستن بوو بە شوێنكەوتەیى تێڕوانینە عەقڵیەكان، چونكە ئەوانە زادەى هزرى مرۆڤن، بیری مرۆڤیش لە گۆڕاندایە، بۆیە پێوانەكردنیان لە پەیڕەو و دواكەوتنیان باشترە.[19]

• وەڵامدانەوەى ئایین و مەزهەب و تاقمە لادەرەكان:

  هەوڵی نوێگەرى لەم مەیدانەدا لاى ئیبن تەیمە بەسەر دوولایەنى سەرەكیدا دابەش دەبێت:

       أ- ئایینەكانى جگە لە ئیسلام: لێرەدا هەوڵى دەدا سەرەتاو بنەڕەتى ئایینەكان بخاتەڕوو، پاشان ڕێڕەوى مێژوویی ئایینەكە و ئەو گۆڕانانەى بەسەریدا هاتبوون دەیهێنان، دواتر لادان و هەڵەكانى ئەو ئایینەى دەخستە بەرچاو تا لەلایەكەوە پاراستنى موسڵمانان بێت لێیان و لەلایەكى تریشەوە بانگەوازكردنى ئەوان بێت.[20]

       ب- مەزهەب و ڕێڕەوە لادەرەكانى ناو موسڵمانان: ئەمانەش لە ژمارەدا زۆرن و هەریەكەو بە دیدى ئیبن تەیمیە بە ڕێژەیەك لە ڕێبازى قورئان و سوننەت لایانداوە وەك جوهەمیەوموعتەزیلەو قەدەریەو...هتد،[21] بۆنمونە:

       1- شیعە: ئەمانە لەلایەن ئیبن تەیمیەوە سەختترین هێرشیان دەكرێتەسەر و دەكەونەبەر ڕەخنەى توند،[22] چونكە قسەكردنى ئەوان لەسەر بنەڕەتى هاتنى ئیسلامە، ئایا چەند لە هاوەڵان و هەڵگرانى یەكەمى ئیسلام ڕاستگۆبوون؟ قسە لەسەر ناڕاستى هاوەڵانى وەك ئەبووبەكرو عومەرو عوسمان و ئەبوهورەیرەو بەرائی كوڕی عازب و دایكى باوەڕداران عائیشەو...هتد دەكەن، بۆیە ئیبن تەیمییە ڕەخنەیان لێدەگرێت و حوكمى توندیان لەسەر دەدات، دیارترین نووسینیشى لەم بارەیەوە بریتیە لە كتێبی (منهاج السنة النبوية).[23]

       2-سۆفیگەراكان: ئەمانەش  لەبەرئەوەى شێخەكانیان دەبردە ئاستێكى سەروو مرۆڤەكان و وەك خودا سەیریان دەكرن یان بە لایەنى كەمەوە هێماى هاوئاستى پێغەمبەرانیان پێدەدان، مرۆڤەكانیان لە پەرستشى خواوە بۆ پەرستشى مرۆڤ و گۆڕەكان دەبرد.[24] لەسەدەكانى حەوتەم و هەشتەمیشدا زۆر زاڵ و بڵاو بوون، بۆیە ئیبن تەیمییە لە زۆربەى نووسینەكانیدا بە چاوێكى ڕەخنەوە قسەیان لەسەر دەكات.

  ئیبن تەیمیە سۆفیەكان بۆ سێ قۆناغ دابەش دەكات:

• ئەوانەى لەسەر بیروڕاى دروست و پیاوچاك بون، وەك ئیمامى جونەید و عەبدولقادرى گەیلانى و ...هتد.
• ئەوانەى لە ڕاستى ئیسلام لایانداوە، وەك حەللاج و ئیبن عەرەبى.
• ئەوانەى سۆفیگەراییان كردووە بە پیشەى بەدەستهێنانى سامان.[25]

     3-موعتەزیلە: ئەمانە جەختكردنەوەیان لەسەر عەقڵ بوو  و دەیانوت با عەقڵ پێش قورئان و فەرموودە بكەوێت و ببێتە پپوەر بۆ عەقڵ، لە ڕەخنە گرتندا لە ئاستى تاكەكاندا نەدەوەستان و تا هەڵگرانى یەكەمیش دەچوون، ئیبن تەیمیەش هەوڵیدا لەڕووى هزریاندا ڕاوەستێت، دیارترین نووسینیشى لەو بارەیەوە كتێبی (درء تعارض العقل والنقل) بوو.[26]

• نوێگەرى زانستە شەرعیەكان و زیندووكردنەوەى هزرى ئیسلامى:

ئیبن تەیمیە بۆ زیندووكردنەوەى هزرى ئیسلامى و زانستە شەرعیەكان، هەنگاوێكى گرنگى نا كە ئەویش لێدوان بوو لەسەر ئەو بابەتانەى بە پێویستى دەزانین و دووبارەنەكردنەوەى ئەوانەش بوو كە پێشینان ئەنجامیانداوە، بۆ نموونە تەفسیرێكى گشتی یان كتێبێكى گشتى لەسەر فیقه نیە، بەڵكو جەختی دەكردەوە لەسەر  گرفتە ڕیشەییەكانى ئەوكات كە پێویستیان بە چارەسەرێكى نوێ بوو لە هەمان كۆگاى دەرمانەوە كە قورئان و سوننەتە.[27]

     زۆرترین قسەكانى ئیبن تەیمیە لەسەر ئوصول بوو، چونكە زانستە ئیسلامیەكان لەو ڕۆژگارەدا پێویستى زۆریان بە چالاكبوونەوەى ئوصول بوو تا هزرى ئیسلامى لە چوارچێوەى خۆیدا بپارێزن.[28]

چاكسازى كۆمەڵایەتى:

     لەم بوارەدا ئیبن تەیمیە تێكەڵ بە كۆمەڵگە دەبوو، هەوڵیدەدا دەروونى خەڵك بخوێنێتەوەو چینە جیاجیاكانى كۆمەڵگە بناسێت، لەسەر هەژاران شیعرێكى هەیە كە دەڵێت:

والله ما فقرنا اختيار                وانما فقرنا اضطرار

جماعة كلنا كسالى                 واكلنا ما له عبار

تسمع منا اذا اجتمعنا             حقيقة كلها فشار[29]

     هەوەها چەوتیەكانى ناو كۆمەڵگەى لەناودەبرد وەك شكاندنى بتەكانى سەردەم و ڕێگرى لە گۆڕپەرستی و گێڕانەوەى نەریتە كۆمەڵایەتیەكان بۆ تەرازووى شەریعەت.[30]

     مافى چەوساوەكانى داوا دەكرد، لەمەشدا جیاكارى ئایینى و نەتەوەیی و چینایەتى نەدەكرد، كاتێك چوویە لاى مەغۆلەكان بۆ ئازادكردنى بەندكراوە موسڵمانەكان، بە مەرجى دانا ناموسڵمانە بەندكراوەكانیش ئازاد بكەن و مەرجەكەشی جێبەجێ كرا.[31]

     بۆ مافى یەك كەسیش دەچوویە لاى سوڵتان و لە بەرامبەریدا ڕادەوەستا و داواى مافى دەكرد،[32] لە بەخششی  سامانیشدا بەخشەندە بوو.[33]

     چاكسازى سیاسی: هەوڵى چاكسازى ئیبن تەیمیە لەم بوارەدا لە دوو لایەنەوە خۆى نواندووە، یەكەمیان نووسین و تۆمارێكى هزرى مەیدانى سیاسیە كە خۆى دەبینێتەوە لە نووسینی كتێبی(السياسة الشرعية في إصلاح الراعي والرعية) و نووسینەكانى دیكەى لە بوارى سیاسەتدا تا ببنە بنەڕەتێك بۆ چاكسازى هزری سیاسى،[34] دووەمیش مەیدانى پەیڕەوى چاكسازى سیاسى بوو، بۆ نموونە دەچوویە كۆشكەكانى مەغۆل و مەمالیك و هەوڵی چاكسازى هەركامیانى دەدا،[35] بە ئاماژەى ئەو بوو كە سەركردەیەكى ستەمكارى ناو شام لەلایەن سوڵتانى مەملووكیەوە لابرا، یان جێگرى دیمەشق گوازرایەوە.[36]

     هەوڵی ئیبن تەیمیەش بوو سوڵتانى مەملوكى بەرەو جەنگى مەغۆلەكان برد،[37] غازانى دایە بەر نەشتەرى ڕەخنە،[38] بەرامبەر بە ستەمى جاشنگیرى مەملووكى هەڵوێستى نواند، دواى هەموو هەوڵەكانیشى وتی:"من پیاوى گەلم نەوەك دەوڵەت".[39]